Priče o Gradskoj kući - Svedok vremena

Pod krovovima Gradske kuće dva veka donose se sve značajne odluke vezane za funkcionisanje grada i regiona, jer su unutar nje zasedale županijske, okružne, sreske i opštinske skupštine, saveti, veća i odbori.

S njenog balkona obraćale su se narodu vođe, okupatori i oslobodioci, soldati, predsednici, političari. Činili su to različitim povodima, kojih je uvek bilo.

Pobuna protiv mađarske vlasti 1848. godine Srbima donosi „Srpsku Vojvodinu i Tamiški Banat“, proglašenu Carskim patentom od 18. novembra 1849. godine. U Velikom Bečkereku, doduše ne u Županijskoj zgradi nego u tadašnjem Magistratu, na suprotnoj strani trga (na mestu današnjeg “Vodotornja”), donosi se 1869. godine “Bečkerečki program” Svetozara Miletića, politički manifest u kom su proklamovana glavna načela politike srpskog nacionalnog pokreta u Južnoj Ugarskoj.

Iako s relativne vremenske distance period od pola veka izgleda dug, svetski rat je 1914. godine na ove prostore stigao poput nezaustavljive krvožedne aveti. S njim je nestalo i moćno Austrougarsko carstvo, koje je rasparčano na mnoštvo novih državnih tvorevina.

12 Spomenik Erne Kisu — Spomenik Kiš Erneu, koji je na gradskom trgu stajao od 1906-1920. godine

12 Avio snimak iz 1923 — Avio snimak Županijske zgrade iz međuratnog perioda, oko 1923. godine,
sa delom Trga kralja Petra sa kog je uklonjen spomenik Kiš Erneu

Tri su obraćanja s balkona ostavila poseban istorijski pečat. O najznačajnijem, pukovnika Dragutina Ristića – „Brigadira“, 17. novembra 1918. godine, kao i Josipa Broza Tita, 11. maja 1952. godine, već je bilo reči u posebnim tekstovima. Još jedno obraćanje značajno je, pre svega, po tome što je zabeleženo na filmskoj traci, i radi se, verovatno, o najstarijem sačuvanom filmskom zvučnom zapisu o Zrenjaninu, iz novembra 1938. godine. Četiri ipo, od ukupno 10 minuta filma, čini obraćanje predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije i počasnog građanina Petrovgrada, Milana Stojadinovića, tokom predizborne kampanje uoči poslednjih parlamentarnih izbora u predratnoj Jugoslaviji.

Milan Stojadinović obraća se s balkona Gradske kuće

Grad 1935. godine menja ime u Petrovgrad, po Kralju Petru I Karađorđeviću – Oslobodiocu. Međutim, nakon svega šest godina, na balkonu Gradske kuće zlokobno su osvanule zastave s crnim kukastim krstom, Petrovgrad je postao „Gross Betschkerek“, a u simbol grada uselila se nemačka okupaciona vlast. Najmučnije četiri godine u istoriji grada počele su velikim natpisom poviše balkona Gradske kuće, na kom su fašisti poručili stanovništvu da je sada pod vlašću „Jednog Naroda, jednog Rajha, jednog Vođe“ („Ein Volk, ein Reich, ein Führer“). Fašistička neman, koja je želela da Banat pretvori u odvojenu državu Podunavskih Švaba, direktno ga je pripojila Trećem rajhu.

U samo jednom danu, 18. avgusta 1941. godine, nestala je celokupna jevrejska zajednica predratnog Petrovgrada, čiji su pripadnici šlepovima, niz Begej, deportovani u beogradske logore iz kojih se nikada nisu vratili.

12 Srusen spomenik Kralju Petru — Rušenje spomenika Kralju Petru, aprila 1941. godine

Srušeni su Sinagoga i spomenik Kralju Petru, a pomoćna zgrada u Županijskom parku postala je tamnica u kojoj su, tokom rata, zatvarani i mučeni rodoljubi i borci protiv fašizma. Mere odmazde sprovodio je zloglasni šef nemačke policije Juraj Špiler, koji je, između ostalog, u podrumima Gradske kuće skladištio oružje i municiju, o čemu svedoče natpisi na nemačkom jeziku sačuvani do danas.

12 Natpis na nemackom i tabla na celijama — Natpis na nemačkom jeziku u podrumu zgrade, sačuvan do danas i
spomen-ploča na ulazu u pomoćnu zgradu Županije, nekadašnju tamnicu

Zgrada je neumoljivi svedok istorije bila i 2. oktobra ratne 1944. godine, kada su odredi Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije doneli novu smenu vlasti gradu na Begeju. Dve godine kasnije, još uvek Petrovgrad, dobija naziv Zrenjanin, po revolucionaru Žarku Zrenjaninu – Uči.

12 Spomenik Zarku Zrenjaninu — Spomenik Žarku Zrenjaninu na Trgu slobode, na kom se nalazio od 1952-1964. godine

Konačno, nakon pet decenija jednopartijskog donošenja svih odluka bitnih za život grada, druga polovina devedesetih godina donosi i prva značajna politička previranja i trvenja unutar zdanja tadašnje opštine, na više nego burnim zasedanjima i protestima unutar i ispred zgrade. Ponovo postaju uobičajena obraćanja gradskih čelnika sa balkona, prvo prilikom novogodišnjih proslava, a poslednji put političari su se obratili s balkona tokom petooktobarskih događaja 2000. godine.

Ono što, međutim, ostaje zabeleženo u gradskim hronikama, jeste poslednje zvanično obraćanje s balkona, 10. septembra 2002. godine, kada se na njemu, pred više hiljada okupljenih građana, pojavljuje zrenjaninski košarkaš Žarko Čabarkapa, sa zlatnom medaljom osvojenom na šampionatu sveta u američkom Indijanapolisu… Slično čuvenom beogradskom “balkonu”, rezervisanom samo za sportiste sa najboljim svetskim rezultatima, i zrenjaninski je, u tom trenutku, postao deo, nadamo se, jedne lepe tradicije.

12 Cabarkapa na balkonu 2002 — Žarko Čabarkapa na balkonu Gradske kuće, pred Zrenjanincima,
sa svetskim košarkaškim zlatom

Prvi deo priče pročitajte OVDE; Drugi deo priče pročitajte OVDE; Treći deo priče pročitajte OVDE; Četvrti deo pročitajte OVDE; Peti deo priče pročitajte OVDE; Šesti deo priče pročitajte OVDE; Sedmi deo priče pročitajte OVDE; Osmi deo priče pročitajte OVDE; Deveti deo priče pročitajte OVDE; Deseti deo priče pročitajte OVDE; Jedanaesti deo priče pročitajte OVDE

Izvor: zrenjanin.rs/Miodrag Grubački