Stari zanati i zanatlije u prošlosti Zrenjanina, I deo

U privrednoj istoriji Zrenjanina, zanati i zanatska proizvodnja bili su od velikog značaja. Pored poljoprivrede, zanatlije su vekovima podmirivale osnovne potrebe stanovništva u alatima, odeći, obući, oružju, kućama, prevoznim sredstvima, hrani…Zanatstvo je kao delatnost, imalo udela u funkcionisanju drugih privrednih grana, u prvom redu poljoprivrede, trgovine, kasnije i industrije.

Zanatstvo za vreme turske vlasti (1551 -1718. godine)

Prvi konkretniji podaci vezani za zanatsku delatnost potiču iz XVI veka, iz perioda kada je ceo Banat već uveliko priznavao tursku vlast, i kada je Mehmed Sokolović proglasio Bečkerek za zadužbinsko imanje. Iz tog perioda, u pisanim izvorima se spominje čuveni bečkerečki zlatar Petar Smederavac, koji je 1543. godine okovao srebrom jevanđelje za manastir Krušedol. Pored Petra, u Bečkereku je radio Vuk Kujundžija kao i izvesni Sava i Marko, koji su se bavili ne samo izradom novih već i popravkom zlatarskim radova.

U to doba, grad se sa trgovinom i zanatima već uveliko odvajao od svih mesta u Banatu. Ovo potvrđuje i katastig Pećke patrijaršije u kojem su kao priložnici zabeležene ćurčije (izrada kožuha u drugih odevnih krznenih predmeta), terzije (krojači odeće od čoje, somota i atlasa koja se bogato ukrašavala srmom, svilenim gajtanima, kićankama..), kujundžije (zlatari), čizmadžije, kalajdžije (izrađivali najčešće posude od kalaja), tufegdžije (puškari) i bozadžije (boza je bio vrlo osvežavajuci napitak).

Najveći dućani i zanatske radionice bili su koncentrisani u glavnoj ulici – takozvanoj čaršiji.

„Mehmed Sokolović je Bečkerek podigao u bogatu, uređenu i veliku varoš, tako što je, između ostalog, u gradu podigao hramove, džamije, škole i 22 dućana.“

Srbi su imalo svoje radionice, kako u glavnoj ulici (zajedno sa Turcima), tako i po svojim hrišćanskim mahalama. Potrebe stanovnika Bečkereka, koji su se bavili stočarstvom i zemljoradnjom, za zanatskim proizvodima podmirivane su u okviru domaće radinosti ili izrađevinama kovača i kolara čije su se radionice nalazile na periferiji grada. Srednjevekovne zanatlije su se često nastanjivale u blizini manastira i crkava. Tako je i čuveni zlatar Petar Smederevac radio u ulici u kojoj je, kako se pretpostavlja, još u XVI veku postojao srpski pravoslavni hram, na čijem je mestu, sredinom XVIII veka, podignuta crkva Uspenija presvete Bogorodice. Ova ulica se sve do početka XX veka zvala kujundžijska (današnja Svetosavska), i u njoj je tokom XVI, XVII i XVIII veka radilo desetak kujundžija.

Zanatstvo za vreme habzburške monarhije (1718-1918. godina)

Kada su Turci početkom 18. veka zauvek izgubili pokrajine severno od Save i Dunava, zanatsvo je nastavilo razvoj pod novom austrijskom vlašću. Za Bečkerek je od izuzetnog značaja bilo to što je postao sedište Tamiško-banatskog distrikta. Monarhija je u Bečkerek, kao uostalom i u ceo Banat, otpočela planske kolonizacije Nemaca, Španaca, Italijana, Rumuna, Mađara, Čeha, Slovaka, Rusina, Jermena i Bugara.

Doseljeno stanovništvo je pored svojih običaja donelo i određeno zanatsko umeće. Pored prvih, takozvanih „carskih zanatlija“ koje su pratile austrijsku vojsku, u Bečkerek dolaze i nemačke građanske zanatlije: zidari, ciglari, tesari i kovači. Pridošle zanatlije su učestvovale u izgradnji grada tj. ptilikom popločavanja ulica, popravke mostova kao i prilikom izgradnje javnih i opštenamenskih zgrada. Dolazeći iz zemlje u kojoj je zanatska delatnost bila na daleko višem nivou, ove nemačke zanatlije su postale uzor svojim sugrađanima.

Zajedno sa zanatima, doseljeno stanovništvo je donelo i svoje alate, način rada, način organizovanja i terminologiju. Tako se, još u ovom periodu, pored imena zanatlija sreću i dalje termini turskog porekla kao što su mumdžija (svećar), tufegdžija (puškar), abadžija( krojač sukna), berberin, ćurčija (krojač krzna), dunđer (zidar), kujundžija (zlatar), kapamdžija (jorgandžija), kasapin… kao i termini mađarskog porekla kao što su sabov (krojač), čizmar, kočijaš…nemačkog- moler, birtaš…ili, pak slovenskog porekla poput vodeničar, kolar, suvačar…

„Tokom 18.veka u Velikom Bečkereku najbrojnije zanatlije bile su ćurčije, berberi, čizmari i kapamadžije.“

U 19. veku pored nabrojanih, značajno mesto zauzimaju i bravari, bačvari, stolari i krojači. Svoju kulminaciju velikobečkerečko zanatsvo dostiže u drugoj polovini 19.veka kada se pojavljuju novi zanati – mašinbravarski, livački i mehaničarski. Zanimljivo je da su se tokom 18. veka zanatima bavili uglavnom Mađari i Nemci a trgovinom Srbi, da bi tokom 19.veka primat u zanatskoj delatnosti preuzeli Srbi.

U drugoj polovini 19. veka dolazi do najveće ekspanzije zanatlija, njiihovih radnji i broja pomoćnika. Najbrojniji su bili zidari, stolari, obućari, bravari… U gradu koji je 1900. godine imao 26.407 stanovnika od zanata su živele 5.554 osobe, što nedvosmisleno govori o snazi zanatske delatnosti u ovom periodu.

Zanatlije – prenosioci umetničkih stilova

Sve do 18. veka umetnički stilovi nisu ostavili značajnijeg traga na zanatstvo i zanatske proizvode, ne samo u Velikom Bečkereku, već i mnogo šire. Samo su pojedini njihovi elementi prhvatani i to najčešće u pojednostavljenoj i transformisanoj formi, tako da ih je često teško prepoznati i klasifikovati. Međutim, tokom 18. i 19. veka, jedan umetnički stil koji je u tom periodu cvetao u Evropi našao je pogodno tle i u zanatskim proizvodima. U pitanju je barok, umetnički stil koji karakteriše pokret, prebogata dekoracija i zaobljene forme.

Postojalo je nekoliko puteva kojim je barok dospeo na područje Banata. Prvi je preko barokizirane ukrajinske umetnosti. Iz tog razloga on nalazi pogodno tle u crkvenoj arhitekturi, ikonografiji, crkvenoj unutrašnjoj dekoraciji… Tek u drugoj polovini 18. veka se pojavljuje težnja ka neposrednijim ugledanjem na zapadnjačku umetnost. Barokizacija srpskog društva, čiji su glavni nosioci bili srpsko građanstvo i crkva, predstavlja period zapadnjačke orijentacije naše kulture.

Postojao je još jedan put kojim je barok (tj. uprošćen i naivno shvaćen dekorativni repertoar zapadnog baroka) stigao na ovo područje. Naime, reč je o kolonizacijama koje je vršila austrijska vojna uprava i o doseljenom stanovništvu koje je, pored svojih običaja donelo i određeno zanatsko umeće.

Dolazeći iz zemalja u kojoj je zanatska delatnost bila na daleko višem nivou, ove zanatlije su bile ne samo dobro prihvaćene u lokalnoj sredini, već su ovdašnje zanatlije učile od njih, prihvatale i preuzimale sve inovacije koje su one sa sobom donele.

Prilikom doseljavanja stanovništva i izgradnje naselja, elementi pojednostavljene verzije baroka najpre su se pojavili na društvenim i crkvenim zgradama. Tome je doprinela sama državna vlast koja, ne samo što je angažujući doseljene zanatlija propagirala barok, već je i materijalno pomagala izgradnju takvog objekta.

Privredni napredak koji je usledio u drugoj polovini 19. veka odrazio se na razvoj i izgled kuće. Kuće ovog perioda su znatno veće, građene od tvrdog materijala, pokrivene crepom. U početku su ovakve kuće imali imućniji ljudi : tgovci, zanatlije, niže plemstvo i bogati seljaci. Njihova izgradnja je bila skupa pa je ona predstavljala kako merilo imovnog stanja, tako i merilo kulture i civilizovanosti.

Na kućama iz ovog perioda vrlo često se sreću pojadnostavljeni elementi baroka koji su bili najprepoznatljiviji na samom zabatu kuće. Barokni zabat ima oblik kape – kible, ukrašen je valutama, meandrima, plastičnim gipsanim ukrasima u vidu svevidećeg oka, lukovima u obliku srca. Najizraženiji stilski ukras na fasadi je zabatni venac koji vizuelno odvaja zabat od zidnog platna.

Doseljene zanatlije, u prvom redu Mađari i Nemci, dali su svoj doprinos i kada je u pitanju unutrašnje uređenje kuće. U okrilju sveopšteg napretka stvorena je i težnja za boljim i udobnijim životom i komforom. Unutrašnjost prostorija se bogato dekoriše brokatom, somotom i damastom. Nameštaj se ukrašava okovima, inkrustacijama od dragocenih materijala. U dekoraciji je korišćena floralna ornementika- venci od cveća i voća kao i ukrasi u vidu trofeja ili muzičkih instrumenata.

Pojednini elementi uprošćenog i pojednostavljenog baroka su stigli, preko zanatlija, i do siromašnijih slojeva stanovništva. Reč je o bojenom nameštaju ( kreveti, škrinje, klupe, stolice, ormani) gde je upotreba boja u raznim nijansama omogućavala bogatije detaljisanje. Izradom bojenog nameštaja, u prvo vreme, bavili su se Nemci i Mađari. U Velikom Bečkerekuu je radio izvesni stolar Fabijan čiji je nameštaj, pogotovo bojene škrinje ( devojački sanduci), tražen ne samo u gradu već i po široj okolini.