Devetnaesti vek je u Evropi i čitavom svetu doneo neke od najznajnijih tehničko-tehnoloških otkrića koja su doprinela pomaku u industriji, nauci i različitim sferama društvene kulture. Dve znajačne pojave koje su obeležile drugu polovinu 19. veka svakako su ekspanzija fotografije i pojava pokretnih slika, odnosno – filma.
U Evropi, prvu javnu filmsku predstavu prikazala su braća Limijer u Parizu, 1895. godine. Ovaj datum se u istoriji filmske kulture smatra i početkom filmske industrije. Prva filmska predstava u Srbiji i na Balkanu održana je juna 1896. godine u Beogradu u kafani Kod zlatnog krsta, gde je Andre Kare, predstavnik Limijerovih, prikazivao Beograđanima prve filmove ovih proizvođača.
U pomenutom periodu na teritoriji današnje Vojvodine, koja se nalazila u sklopu Austrougarske carevine, novine poput fotografije i filma stizale su brzo, iz centara kulture poput Beča i Pešte. Talas putujućih kinematografa preplavio je i gradove Vojvodine, gde se sreću dve kategorije putujućih bioskopa – mala preduzeća koja su iznajmljivala sale hotela, kafana, pozorišta i samostalni putujući bioskopi, koji su imali sopstvene šatore i električne generatore, poput čuvene porodice Lifka. Prema istorijskim podacima koji su do sada evidentirani, prvi kinematograf gostovao je u Velikom Bečkereku marta 1898. godine, kada je Anton Jozef Albah prikazivao „žive slike“ u sali hotela Kruna, uz napomenu kako on …ponovo prikazuje kinematograf.
Dejan Kosanović u svom istraživanju navodi pretpostavku da je upravo pomenuti Albah prikazivao pokretne slike u sali hotela Roža i pre marta 1898. Narednih godina i tokom čitave prve decenije 20. veka, putujući bioskopi postali su uobičajena zabava za žitelje Velikog Bečkereka. Putujući Elektro-bioskop Lifka je prikazivao naslove poput „Rusko-Japanski rat“, „Stizanje voza u stanicu“ i drugo, u novembru 1905. godine, a i putujuće pozorište svetskog glasa – Projektograf je gostovalo u sali hotela Kruna.
Putujuće bioskope na početku druge decenije 20. veka zamenjuju privremeni, koji su imali ulogu „prelazne varijante“ ka stalnom. Naime, vlasnici gradskih kafana i hotela prikazivali su neme filmove u svojim lokalima. Bioskopi ovog tipa javljaju se u sali hotela Mađarski kralj – bioskop Rojal, odnosno Apolo. Prvi stalni bioskop u Velikom Bečkereku nalazio se u sali Gradskog pozorišta. Otvoren je u leto 1912. godine, a nosio je naziv Moderni bioskop.
Podatak koji privlači pažnju istraživača bioskopske kulture jeste taj da je upravo u Modernom bioskopu prvi put prikazan i „ton-film“, odnosno Edisonov kinetofon, preteča zvučnog filma. Ovaj bioskop je radio tokom i u prvim godinama nakon Prvog svetskog rata, a važan događaj je i osnivanje bioskopa Orijent 1917. godine (koji je od sredine tridesetih godina 20. veka nosio ime Avala). Period između dva svetska rata takođe je bio dinamičan po pitanju daljeg razvoja bioskopske kulture i integracije filma u svakodnevicu gradskih dešavanja.
Godine 1924, započeta je izgradnja prvog namenski zidanog bioskopa u Velikom Bečkereku – čuvenog bioskopa Balkan. Do ovog poduhvata je došlo zahvaljujući vrsnom preduzetniku Milanu Milovanovu koji je bio odlučan u svojoj viziji da gradu poput Velikog Bečkereka pristaje moderan bioskop. Milovanov je sa saradnicima otkupio trošnu kuću na uglu ulica Gimnazijske i Kneza Pavla (današnja Jevrejska) i na mestu nje izgradio modernu spratnicu koja će odgovarati potrebama novog bioskopa. Bioskop je počeo sa radom 1924. godine i opstao dugi niz godina, uprkos finansijskim poteškoćama. Godine 1930, u Balkan stiže prvi ton film, nova budućnost kinematografskog posla, koji je nekoliko godina ranije plasiran u Americi. Prvi ton-film koji je prikazan u Balkanu bio je film „Pevajuća luda“ (1928), marta 1930. godine. Nekoliko meseci nakon premijere u Balkanu, i bioskop Orijent počinje sa emitovanjem zvučnih filmova.
Na izmaku 1935. godine, grad je postao bogatiji za još jedan stalni bioskop. U pitanju je Vojvodina koji je otvorio iskusni filmski preduzetnik iz Beograda Dragomir Nikolić, u sali Grand hotela Vojvodina. Upravo na ovoj lokaciji su se prikazivale neke od prvih bioskopskih projekcija kada se u toj zgradi nalazio hotel Roža. Samo oglašavanje vezano za novine u filmskoj industriji i razvoju bioskopske kulture u gradu, revnosno je pratila tadašnja štampa. Vlasnici putujućih kinematografa, odnosno gradskih bioskopa, svakodnevno su oglašavali svoje programe u lokalnim novinskim listovima počev od Vohenblata, Torontala (do 1919. godine), preko listova Podne, Severna straža, Mlada Jugoslavija, Banatski glasnik i drugim, nakon 1919. godine.
Filmski plakati su bili ključna stavka u promociji bioskopskog repertoara. Plakati su tek nakon oslobođenja u Drugom svetskom ratu dobijali kompleksniji dizajn, a do tada, sadržali su osnovne informacije – koji film se prikazuje, u kom bioskopu, koji glumci nose glavne uloge, vreme prikazivanja projekcija i cena ulaznica. Plakati sa područja Vojvodine su bili specifični i štampani su najčešće dvojezično, nekada i trojezično. Tokom nacističke okupacije grada tokom Drugog svetskog rata, od stalnih bioskopa radili su Balkan, Avala i Vojvodina.
Razvitak bioskopske kulture u Velikom Bečkereku, Petrovgradu i Zrenjaninu, prati se od samog kraja 19. veka, kada je ova grana kulture i umetnosti bila samo vašarska atrakcija, a vrlo brzo prerasla u ozbiljnu zabavnu, ali i obrazovnu instituciju. Bioskopi i film znatno su obogatili društvenu kulturu našeg grada u prve tri decenije 20. veka. Nakon 1945. godine, uz rađanje jugoslovenske kinematografije, nastupa zasebna i kompleksna etapa bioskopske kulture u Zrenjaninu.
Napisala: Ivana Arađan, istoričar umetnosti i kustos u Narodnom muzeju Zrenjanin
Izvor: časopis „Zavičajac”, broj 34/35, godina: 2017/2018.
(www.zrenjaninskizavicajac.com)
Društvo zavičajaca Zrenjanina je nevladina, nestranačka, dobrovoljna i neprofitna organizacija osnovana na neodređeno vreme radi ostvarivanja ciljeva u oblasti očuvanja kulture, istorije, tradicije i svih drugih vrednosti Zrenjanina i okoline.
.gif)
.gif)
