Nakon dva dela opsežnog ZRikipedijinog elaborata o uništavanju zrenjaninskog kulturnog nasleđa, predstavljamo poslednji, završni deo koji se bavi propadanjem kućama značajnih građana, vandalizovanjem njihovih bista, uništavanjem simbola grada.
Uporedo sa urbanističkim promašajima, od početka devedesetih godina prošlog veka i velikih društvenih lomova i krize koja je sledila, Zrenjanin je pretrpeo i trpi još uvek propadanje lokalne graditeljske baštine i kulturnog nasleđa, koje se odvija iz niza razloga: nedostatka finansijskih sredstava za njihovo rešavanje, nerešenih svojinskih odnosa, nemarnog odnosa pojedinaca.
POSTEPENO PROPADANJE I ZAPUŠTANJE KULTURNOG NASLEĐA
Među najevidentnijim primerima zapuštenosti kulturnog nasleđa su rodna kuća Aleksandra Sandića, čuvenog pedagoga, književnika, istoričara, prevodioca i sekretara Vuka Karadžića. Na izuzetno loše stanje ovog objekta, koji inače predstavlja jedinstven primer arhitekture panonskog tipa s kraja 18. veka, neprestano se ukazuje još od sredine osamdesetih godina prošlog veka. Osim toga, čitav niz objekata, značajnih kako sa arhitektonskog, tako i sa istorijskog aspekta, tokom vremena se urušio ili je u zapuštenom stanju: takvi su slučajevi Pinove vile, kuće porodice Filković u glavnoj gradskoj ulici, stare robne kuće „Beograd“, Švirtlihove špiritane ili zgrade nekadašnje Velikobečkerečke štedionice, u kojoj se, ironično, do njenog urušavanja nalazio lokalni Zavod za zaštitu spomenika kulture.
Nekadašnji Trg republike sa zgradom pređašnje Velikobečkerečke štedionice, kafane „Tisa“, danas Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin. Istorijski arhiv Zrenjanin, F.667 Lični fond Dragoljuba Čolića 1888-1982, kut. 6, br. 658, Staro jezgro Zrenjanina
U lošem stanju se nalazi i kompleks pivare Lazara Dunđerskog, podignut 1905. godine (tokom 2014. godine proglašen za kulturno dobro). Još početkom devedesetih godina su srušene rodne kućeVladimira Kolarova Koče i Toše Jovanovića. U novije vreme, srušene su – delimično ili u potpunosti – fiskulturna sala OŠ „Sonja Marinković“ podignuta početkom 20. veka (2003), kuća u Zmaj Jovinoj ulici gde je posle Drugog svetskog rata radila Poljoprivredna škola, večernja škola i škola za osnovno obrazovanje odraslih (2004); zatim, rodna kuća Šandora Čontoša u ulici Marka Oreškovića (2011), rodna kuća narodnog heroja Servo Mihalja u Štrosmajerovoj ulici (2012, nekoliko dana nakon obnarodovanja namere da se Grad Zrenjanin kandiduje za evropsku prestonicu kulture 2020. godine).
Kuća u kojoj je živeo Mihael Servo, sa spomen-pločom. Iako spomenik kulture, urušila se krajem 2010. godine
Indikativan je i slučaj nekadašnje fabrike nameštaja u centru grada na Obali pionira, koju je 1861. osnovao Antal Bence, i koja je osvajala brojna priznanja na prestižnim međunarodnim sajmovima nameštaja pre Prvog svetskog rata, kao i u međuratnom periodu; ona već deset godina stoji bez krova, sa srušenom međuspratnom konstrukcijom i bez prozora, zarasla u korov (ranije se nalazila na obali Begeja, danas je ispred nje parking na Prevlaci).
Devastirana fabrika nameštaja Bence i sin, 2011. godine.
VANDALIZOVANJE I KRAĐA SPOMEN-OBELEŽJA
Paralelno sa propadanjem pojedinačnih objekata trajalo je i vandalizovanje i krađa spomenika, spomen-bista i spomen-ploča. Sredinom osamdesetih godina, u cilju realizacije urbanističkog plana za OOUR „Održavanje Naftagas“, došlo je do izmeštanja starog Jevrejskog groblja na Tomaševačkom drumu, na čijem zemljištu je bila predviđena izgradnja zdravstvene stanice, objekata za odmor i rekreaciju radnika, skloništa i parkinga. Groblje je između 27. juna i 18. oktobra 1986. godine preseljeno na posebno izdvojenu parcelu evangelističko-reformatskog groblja u Bašaidskoj ulici, ali je tom prilikom došlo do skrnavljenja grobova i kriminalnih radnji. Grobna mesta i zajednički spomenici nisu bili evidentirani, nije načinjen spisak sahranjenih lica, izostala je izrada projektno-tehničke dokumentacije, kao i nadzor celog procesa, a celu stvar dodatno je pogoršao nestanak skupocenih spomenika od švedskog mermera.
Originalni spomenik posvećen uspomeni na 1200 Jevreja-žrtava fašizma, nije uopšte ni postavljen na novom groblju, čitanje jevrejskih natpisa na drugim nadgrobnim spomenicima bilo je onemogućeno, Davidova zvezda nepravilno je postavljena na centralnom obelisku, a onemogućeno je i vršenje jevrejskih verskih običaja u prisustvu rabina tokom ekshumacije. Protiv odgovornih lica u nadležnim službama koje su rukovodile izmeštanjem groblja podignute su tužbe.
Rastureni postamenti nadgrobnih spomenika sa jevrejskog groblja. Foto: Aleksandar Greber. Ljubaznošću Jevrejske opštine Zrenjanin
Noviji primeri vandalizovanja spomenika kulture i kulturnog nasleđa evidentni su na primeru spomen-bista i obeležja u gradskim parkovima. U Aleji velikana u Karađorđevom parku vandalizovane su spomen-biste čuvenog naučnika i počasnog građanina Velikog Bečkereka Mihajla Pupina i velikog narodnog dobrotvora i uglednog bečkerečkog trgovca Nestora Dimitrijevića; u istom parku ukradene su biste slikara Uroša Predića i dirigenta Slobodana Bursaća. I u drugim gradskim parkovima takođe su ukradene biste: u parku Čokliget bista Stevice Jovanovića i u Plankovoj bašti bista pesnika Branka Radičevića. Još jedna bista Mihaila Pupina ukradena je ispred zgrade istoimenog tehničkog fakulteta u gradu, ali je nedugo zatim postavljena nova. U dvorištu osnovne škole „Vuk Karadžić“ 2007. godine ukradena je i spomen-bista Sonje Marinković.
NESVESNO I SPONTANO UNIŠTAVANJE
Uništavanje zrenjaninskog kulturnog nasleđa sprovodi se i nesvesno i spontano, najčešće usled nedovoljne informisanosti, pogrešnih i tendencioznih floskula i tumačenja koja se plasiraju putem društvenih mreža i a priori se prihvataju kao tačni.
Ovde spadaju parole o Vodotornju ili Mostu na suvom kao gradskim simbolima, potrebi njihovog očuvanja, ili jezerima u centru kao „gradskim oazama”. U pitanju je zamena teza, budući da na osnovu svega navedenog, pomenuti objekti i gradski lokaliteti nisu i ne mogu biti simboli grada, već njegovog uništavanja. Kao takvi, pitanje njihovog očuvanja ili pospešivanja je bespredmetno.
Ni zvanična gradska politika često nije izuzeta od ovih boljki, budući da su pojedine odluke u suštoj suprotnosti sa parolom o očuvanju kulturnog nasleđa. Takav je slučaj već pomenuta inicijativa za kandidaturu za evropsku prestonicu kulture 2020. godine, koja pokazuje veliki raskorak između realnog i zacrtanog; nesavesno davanje imena ulicama ili njihovo preimenovanje (npr. preimenovanjem Tepličke ulice u ulicu Slobodana Bursaća izbrisano sećanje na bratimljenje sa češkim gradom Teplice); prenaglašavanje uloge Mihajla Pupina u gradskoj istoriji kroz proglašenje 2014. godine za Godinu Mihajla Pupina i ideja o podizanju novog, četvrtog spomenika pored već tri postojeća spomen-obeležja, inače u lošem stanju.
Indikativan je i primer akademskog slikara Aleksandra Sekulića, zaslužnog građanina kom je Narodni odbor Zrenjanin 1950. godine podigao nadgrobni spomenik, da bi od strane JKP „Čistoća i zelenilo“ (finansiranog iz budžeta Grada Zrenjanina) pomenuti nadgrobni spomenik bio označen za uklanjanje zbog neplaćenog zakupa grobnog mesta.
Inicijative koje su preduzete po pitanju zaštite graditeljske baštine bile su fokusirane na revitalizaciju i restauraciju već postojećih građevinskih objekata koji su bili u lošem stanju, pri čemu, prvenstveno zbog finansijskih razloga, nisu uzimale u razmatranje obnavljanje ili ponovnu izgradnju objekata i urbanističkih celina koji su u prošlosti nestali.
OBNOVA I REVITALIZACIJA (Od 2000. godine do danas)
I pored silnog uništavanja, od 2000. godine pa do danas urađeno je dosta toga na obnovi graditeljske baštine. Zgrada apoteke „Centar“ renovirana je 2002. godine; zgrada Narodnog pozorišta „Toša Jovanović“ i gradska kuća renovirane su 2003. godine, Narodni muzej Zrenjanin 2004-2005. godine. Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin“ obnovljena je 2005. godine, a iduće, 2006. godine obnovljena je Zrenjaninska katedrala.
U 2007. godini započeta je revitalizacija Reformatske crkve, koja je obustavljena već naredne godine usled nedostatka novca, nakon što su obnovljeni toranj i prednja fasada. U 2011. godini uspešno je izvršena revitalizacija Bukovčeve palate.
Kraj
Drugi deo Kako je uništavano zrenjaninsko kulturno nasleđe, pročitajte OVDE
Prvi deo pročitajte OVDE
.gif)
.gif)
