Kako je uništavano zrenjaninsko kulturno nasleđe II deo

U nastavku sledi drugi deo elaborata portala ZRikipedija o uništavanju zrenjaninskog kulturnog nasleđa, koji govori o periodu od donošenja Glavnog urbanističkog plana 1958. do početka devedesetih godina prošlog veka.

KLASIFIKACIJA UNIŠTAVANJA

Razmere uništavanja zrenjaninske kulturne baštine dozvoljavaju klasifikaciju ovog procesa u tri velike grupe:

1. Uništavanje prirodnog kulturnog dobra (reke Begej)
2. Uništavanje većih urbanističkih celina (trgova i ulica)
3. Uništavanje (rušenje, urušavanje, vandalizovanje i krađa) pojedinačnih objekata i spomenika kulture (zgrada/kuća, spomenika, spomen-bista i spomen-ploča).

Na mestu uništenog i porušenog graditeljskog nasleđa podignuti su novi objekti i ponuđena nova urbanistička rešenja, čiji izgled po svom stilu i arhitekturi znatno odudara od svog okruženja. Takav je npr. slučaj sa zgradom Vodotornja, starom zgradom „Tekstila“, zgradom društveno-političkih organizacija („Komitetom“) ili novim krilom robne kuće „Beograd“. Podizanje stilski odbojnih, odnosno upadljivo drugačijih i građevina koje ne pripadaju široj ambijentalnoj celini, pravdano je i u lokalnoj štampi potencirano duhom novih vremena i ekonomsko-tehnološkim napretkom koji grad doživljava.

Glavni gradski trg u Velikom Bečkereku, sa Bukovčevom palatom (levo), uskotračnom prugom i vozom „Ćira“ i starom gradskom kućom

Od usvajanja GUP-a do usvajanja DUP-a (1958-1973)

UNIŠTAVANJA U CENTRU GRADA. IZGRADNJA VODOTORNJA

Po usvajanju Direktivnog urbanističkog plana, prema kom je „staro trebalo da se prilagođava novom”, jedan od prvih većih objekata i nekadašnjih gradskih simbola koji je uništen u užem centru grada bila je zgrada starog gradskog Magistrata, podignuta u prvoj polovini 19. veka. Ovaj objekat imao je izuzetan kulturno-istorijski značaj ne samo za gradsku, već i za nacionalnu istoriju (primera radi, u njemu je 1869. godine usvojen Bečkerečki program Srpske narodne slobodoumne stranke, a u njemu je 1919. godine otvorena prva srpska apoteka u gradu). Na placu koji je ova zgrada zauzimala (od ulice Kralja Aleksandra I Karađorđevića do Gimnazijske ulica), podignut je deo zgrade Fonda za penzijsko-invalidsko osiguranje i „Vodotoranj“, koji nikada nije ispunio svoju planiranu svrhu, a svojom visinom i izgledom narušio je dotadašnji izgled glavne ulice i Trga slobode.

U jesen 1962. godine završeno je idejno urbanističko rešenje centra Zrenjanina, kojim je bila predviđena radikalna izmena izgleda centra grada. Njome su bili obuhvaćeni rušenje zgrade letnjeg bioskopa i zgrade Radničkog univerziteta u ulici Jugoslovenske narodne armije, na čije mesto bi došao park, ali ovaj plan nije realizovan. Međutim, u narednom periodu, srušena je kuća sa druge strane iste ulice koja se smatrala najstarijom u gradu – kuća porodice Demko u ulici Kralja Petra br. 2. Na njenom mestu, ali na nešto uvučenijoj uličnoj liniji, podignuta je zgrada osiguravajućeg zavoda, a odmah pored nje je izgrađena zgrada društveno-političkih organizacija, ispred koje je formirana slobodna površina na koju je 1964. godine premešten spomenik Žarku Zrenjaninu. Ove rekonstrukcije bile su obuhvaćene pomenutim idejno-urbanističkim rešenjem, kao i rekonstrukcija Trga slobode do koje će doći 1963/64. godine.

Početak neparne strane ulice Maršala Tita, sa Bukovčevom palatom i kućama koje su srušene radi podizanja zgrade „Tekstila“. Na fotografiji se vidi i fotografska radnja Tivadara Vanjeka (Istorijski arhiv Zrenjanin, F.667 Lični fond Dragoljuba Čolića 1888-1982, kut. 6, br. 667, Staro jezgro Zrenjanina, str. 66).

U procesu skraćivanja toka Begeja kroz grad, čime je realizovana u suštini odlična ideja o pretvaranju naselja „Mala Amerika“ u ostrvo u centru grada, porušena je vila poslednjeg gradonačelnika Velikog Bečkereka u austrougarskom periodu Zoltana Perišića. Ona je bila delo čuvenog arhitekte Dragiše Brašovana, koji je u međuratnom periodu u Velikom Bečkereku projektovao monumentalno zdanje Sokolskog doma. U isto vreme srušena je i monumentalna kuća iz 1890. godine u kojoj je radila prva ćilimarska škola u gradu, a koja je kasnije prerasla u Torontalsku fabriku tepiha i ćilima. Ovu školu otvorio je i vodio velikobečkerečki slikar i primenjeni umetnik Antal Štrajtman.

UNIŠTAVANJE TRGA REPUBLIKE

Godine 1964. srušena je i zgrada Gradskog muzeja, smeštena u tzv. Jankovićevoj kući na nekadašnjem Trgu republike. Ova, kao i susedna kuća Paje Linjačkog srušene su 1964. godine, a na njihovo mesto 1970. godine došla je zgrada SDK, današnje sedište Poreske uprave i Trezora. Nestanak ovih zgrada označio je početak narušavanja čitave jedne urbanističke celine – nekadašnjeg Trga republike – koji će definitivno nestati krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog veka ispod velikog Platoa sa zgradom Vojvođanske banke. Izgled ove urbanističke celine (ranije Vilzonovog trga a danas Trga dr Zorana Đinđića) najradikalnije je izmenjen, kroz urbanističke promene koje su se odigrale u nekoliko etapa. Svoj stariji izgled, još iz austrougarskog perioda, trg je imao sve do 1952. godine, kada je sa njega najpre uklonjen veliki krst, zadužbina Marka Jankahidca Zabogina iz 1891. godine (zbog ideološke nepodobnosti prebačen je u portu Uspenske crkve u Svetosavskoj ulici).

Trg republike (danas Trg dr Zorana Đinđića) 1962. godine. Istorijski arhiv Zrenjanin, F.667 Lični fond Dragoljuba Čolića 1888-1982, kut. 6, br. 658, Staro jezgro Zrenjanina, str. 184.

U narednoj etapi uništavanja, srušeni su već pomenuta zgrada Gradskog muzeja i susedna kuća Paje Linjačkog, a na tom mestu je podignuta zgrada Građevinsko-industrijskog kombinata „Banat“ (1970). Time je uništena čitava parna strana ulice Servo Mihalja, čiji je deo na ovoj obali Begeja pripojen Trgu Republike, dok su objekti na neparnoj strani ulice (među njima i kuća dr Dragoljuba Nestorova) uništeni krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina; na njima je podignuto kolosalno modernističko zdanje Vojvođanske banke, na tzv. Platou, čiji je betonska konstrukcija podigla nivo nekadašnjeg Trga i u osnovi izmenila njegov izgled. Na mestu gde su se nekada sastajale glavna ulica i ulice Servo Mihalja i dr Zorana Kamenkovića napravljene su podzemne garaže i tržni centar.

Od čitavog starog Trga republike danas su ostale očuvane jedino dva objekta: kuća trgovca Ignaca Levija (danas sedište Mesne zajednice „Centar“) i zgrada Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin (nekadašnja „Tisa“), koja se delimično urušila 2014. godine.

Kuća Paje Linjačkog u danas nepostojećoj ulici Mihaela Serva, pored Velikog mosta. Istorijski arhiv Zrenjanin, IAZ, F. 667 Lični fond Dragoljuba Čolića 1888-1982, br. 658, str. 183.

REKONSTRUKCIJA TRGA SLOBODE (1964)

Rekonstruisanjem Trga slobode, započetom 1963, a okončanom naredne, 1964. godine, Zrenjanin je na svojoj centralnoj gradskoj lokaciji dobio parking od žute cigle. Tom rekonstrukcijom, izgrađen je nov asfaltni kolovoz, postavljena nova kanalizaciona i vodovodna mreža i uklonjeno zeleno ostrvo. U martu i aprilu izvađene su stare keramičke cigle i izgrađen trotoar. U maju su dovršeni radovi na crpnoj stanici gradske kanalizacije, započeto je postavljanje žute klinker-opeke, a uporedo sa tim tekli su i radovi na asfaltiranju i sređivanju okolnih ulica – Subotićeve i dela ulice koji spaja Trg slobode sa Gimnazijskom ulicom. Spomenik Žarku Zrenjaninu prenet je pred zgradu društveno-političkih organizacija (Komiteta), gde se i danas nalazi. Idućeg meseca, postavljena je šestougaona oplata u kojoj je izlivena fontana, prema nacrtima inženjera Milorada Berbakova. Planirano postavljanje raznobojnih sijalica u fontanu je izostalo. Uređeno je osvetljenje Trga postavljanjem dekorativne rasvete u vidu liliput-kandelabra, fenjera od kovanog gvožđa i reflektora.

Koncepcija trga ustanovljena ovom rekonstrukcijom održala se do današnjih dana, uz manje izmene devedesetih godina 20. veka (uklanjanje fontane i postavljanje spomenika kralju Petru, dodavanje zelenih površina i drvoreda). Saobraćaj je izbačen sa većeg dela trga 2008. godine, od kada je u funkciji motornog saobraćaja samo deo uz zgradu gradske kuće.

GRADSKA BIBLIOTEKA I ZGRADA „TEKSTILA“ (1967)

Usled poplave Begeja 1966. godine, postradali su temelji stare gradske biblioteke, koja je srušena iduće, 1967. godine. U toj zgradi je pre Prvog svetskog rata radio prvi vrtić u gradu, otvoren 1872. godine. Iste godine podignuta je zgrada „Tekstila“, zbog koje je nešto ranije (1965) srušeno nekoliko manjih objekata na samom početku neparne strane ulice Maršala Tita (brojevi 3-15). Zgrada „Tekstila“ „grubo je okrnjila ambijentalni integritet, primer je nepromišljene intervencije i neprihvatljivog postupka koji uništavajući dragoceno i nepovratno nasleđe nije vodio računa o trajnosti grada, njegovom istorijskom značenju i perspektivnim potrebama prisutnosti kulturno-istorijskih fenomena kao simbola postojanja i kontinuiteta“. Svoje okruženje narušila je, osim stilom, i izvlačenjem sa regulacione linije glavne gradske ulice. Izgrađena je po projektu autora urbanističkog plana grada, arhitekte Borka Novakovića.

RUŠENJE VELIKOG MOSTA (1968/69)

Uništavanje zrenjaninske graditeljske baštine doživelo je svoj vrhunac 1968, odnosno 1969. godine, kada je nestao možda i najprepoznatljiviji gradski simbol Zrenjanina – čuvena Bečkerečka ćuprija. Ovo remek-delo secesije u mostogradnji, nastalo u čeličani u Rešici nakon decenijskih peripetija, svečano je otvoreno 1904. godine. Preživelo je Prvi i Drugi svetski rat, da bi u proleće 1969. bilo isečeno u staro gvožđe. Od njega je danas ostalo očuvano nekoliko delova koji se čuvaju u zrenjaninskom Brodogradilištu.

Radovi na izgradnji temelja novog pešačkog mosta na mestu srušenog Velikog mosta. Istorijski arhiv Zrenjanin, F.45 Zbirka fotografija 1890-2003, 1681.

KOMUNALNA BANKA (1970)

Uništavanje je nastavljeno i sledeće, 1970. godine, kada je na Trgu slobode srušeno zdanje u kom se u tom trenutku nalazila Komunalna banka. Ova zgrada imala je u prošlosti veliki kulturni značaj, a do Drugog svetskog rata nalazila se u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve. Srpska pravoslavna crkvena opština izdavala je u zakup, ovo zdanje, koje je ostalo upamćeno kao dom hotela-restoracije „Kod mađarskog” (u austrougarskom), odnosno „Kod srpskog kralja“ (u međuratnom periodu). U njemu su održavane neke od prvih bioskopskih projekcija u gradu, a u njemu je 1923. godine boravio Miloš Crnjanski. Na mestu ovog objekta podignuto je novo zdanje hotela „Vojvodina“ (1972).

U međuvremenu su sva ova rušenja dovela do inicijative stručnjaka u Narodnom muzeju Zrenjanin, predvođenim istoričarkom umetnosti Vukicom Popović, da se zaustavi dalje uništavanje graditeljske baštine i zaštiti uže gradsko jezgro. Ova inicijativa javila se upravo u vreme rušenja Bečkerečke ćuprije i naišla je na podršku Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu, ali ne i lokalnih urbanista i gradskih čelnika. Zbog rušenja Bečkerečke ćuprije, Vukica Popović čak je i podigla tužbu protiv predsednika opštine Zrenjanin Ljubomira Pajića, ali bez uspeha. Pomenuta inicijativa rezultirala je najpre izradom odgovarajućeg elaborata o valorizaciji užeg gradskog jezgra, a zatim, 1973. godine, i usvajanjem novog urbanističkog plana, kojim je stavljen van snage plan iz 1958. godine.

Od usvajanja GUP-a do početka devedesetih godina

Usvajanjem Generalnog urbanističkog plana uništavanje zrenjaninske kulturne baštine nije bilo zaustavljeno, mada je njime u suštini stavljena tačka na sistematsko, odnosno plansko uništavanje. Iste godine kada je on donet, u požaru je izgoreo još jedan gradski simbol – zgrada prve gradske čitaonice – Kasine, u kojoj se u to vreme nalazio Dom mladosti i održavale prve rokenrol igranke u gradu. Nedugo zatim, u neposrednom susedstvu, srušene su i zgrade starog Gradskog kupatila (1974) i lutkarskog pozorišta (1974).

Osamdesetih godina došlo je do novih izmena vizuelnog identiteta grada. U samom centru, u glavnoj gradskoj ulici, podignuto je novo krilo robne kuće „Beograd“, koje je iziskivalo rušenje nekoliko kuća bez većeg kulturno-istorijskog značaja, ali koje se pritom našlo van dotadašnje regulacione linije same ulice. Prilikom izgradnje glavne zrenjaninske saobraćajnice –Magistrale – presečene su ulice dr Zorana Kamenkovića, Emila Gavrila, kraj Nemanjine i početak Karađorđevog trga, Cara Dušana, Ive Lole Ribara, Petefijeva, Obilićeva, a u potpunosti je nestala ulica Boška Jugovića, sa zdanjem kultnog gradskog bioskopa „Avala” koje je projektovao Jovan (Janoš) Panji.

Krajem osamdesetih godina zatrpan je rukavac Begeja oko jednog od najlepših gradskih naselja – „Male Amerike“ (koja je nastala i razvila se u elitnu gradsku četvrt tokom 19. veka upravo na obalama Begeja) – iako su stručni pojedinci apelovali na besmislenost takvog urbanističkog zahvata . Ovakvo „kasapljenje” Begeja rezultiralo je nastankom tzv. „jezera“, pravljenjem velikog parking-prostora (tzv. „Parking na Prevlaci”) i obesmišljavanjem mosta koji je ostao bez svoje namene našavši se na suvom. Tri jezera, zajedno sa pomenutim mostom bez reke, do danas nisu ispunila svoju „namenu“ i predstavljaju ruglo grada, uprkos povremenim i suštinski pogrešnim nastojanjima da se predstave kao „gradske oaze“ i „turističke atrakcije”.

UNIŠTAVANJE BEGEJA

Reka Begej je u prošlosti imala ogroman značaj za privredni razvoj grada. Još je car Josif II prilikom svoje posete gradu 1768. godine primetio da je „…Bečkerek preko Begeja povezan sa Temišvarem i celim svetom“. Privredni i saobraćajni značaj Begeja uočen je još ranije, u prvoj polovini 18. veka, kada su i otpočeti prvi veći radovi na regulaciji njegovog toka, koja bi omogućila saobraćaj u svako doba. Iz tog vremena potiču i prvi zapisi o plovidbi na Begeju, koja se obavljala malim dereglijama i splavovima u minimalnoj meri, da bi kasnije, u 19. veku, već bio razvijen redovan saobraćaj. Nakon stvaranja jugoslovenske države i njenog razgraničenja sa Kraljevinom Rumunijom u Banatu, saobraćaj i promet na Begeju povećan je za 150 procenata, pri čemu je Veliki Bečkerek bio najznačajnija stanica, jer su se tu obavljali svi utovari i istovari.

Kupalište na Begeju, danas Parking na Prevlaci. Istorijski arhiv Zrenjanin, F.45 Zbirka fotografija 1890-2003, 1788a.

Osim privrednog, Begej je imao i veliki značaj za urbanistički razvoj grada. Prvi pokušaji regulisanja njegovog toka bili su usmereni na zaštitu od poplava, koje su u prošlosti bile brojne (1859, 1869, 1870, 1872, 1881, 1888, 1890, 1892, 1895, 1897, 1910, 1940, 1965).

Do izmene toka Begeja kroz Zrenjanin dolazi šezdesetih godina 20. veka kada je zbog lakše plovidbe većih brodova kroz grad i uključivanja reke u sistem Kanala Dunav-Tisa-Dunav skraćen tok Begeja kod fabrike čarapa „Udarnik“. Radovi su započeti 1967. godine. Tom prilikom novo korito preseklo je nekoliko ulica u Maloj Americi a srušena je i vila iz 1926. godine koju je projektovao poznati arhitekta Dragiša Brašovan. Korito Begeja izmenjeno je proširivanjem na prostoru nasuprot pivare i pored Velikog mosta, dok je kod naselja Berbersko izmešteno nekoliko metara, što je značilo rušenje dotadašnjeg gvozdenog pešačkog mosta i izgradnju betonskog pešačkog mosta na novoj lokaciji. Srušene su kuće pored Begeja na Karađorđevom trgu i u blizini fabrike šešira. Na mestu novog korita u Zmaj Jovinoj ulici podignut je 1969. godine novi most. Kasnije godine su pokazale da je reka tekla kraćim tokom, dok je rukavac oko Male Amerike pretvoren u močvaru gde je tok reke usporen, što je prouzrokovalo širenje neprijatnih mirisa i zamuljavanje korita. Osamdesetih godina pronađeno je rešenje u pretvaranju starog korita Begeja oko Male Amerike u sistem tri jezera gde bi voda bila filtrirana a jezera korišćena za sport i rekreaciju. Iz nepoznatih razloga viseći pešački most se našao na zatrpanom prostoru između dva jezera. Uređena su i privedena nameni samo dva jezera (I i III), dok je Jezero II kod železničke stanice ostalo neuređeno usled nedostatka novca.

Prvi deo Kako je uništavano zrenjaninsko kulturno nasleđe, pročitajte OVDE

Treći deo Kako je uništavano zrenjaninsko kulturno nasleđe, pročitajte OVDE

Izvor: Portal Zrikipedija