Pre sto godina, iz Budimpešte u Veliki Bečkerek je došao arhitekta Dragiša Brašovan i to na poziv svog zeta, velikog župana Torontalske županije dr Slavka Županskog. Povod je bio stupanje na dužnost županijskog i gradskog arhitekte.
Dragiša Brašovan (Vršac, 1887 – Beograd, 1965) je jedan od najznačajnijih srpskih arhitekata i jedan od začetnika srpskog modernog pravca u arhitekturi.
Nakon Prvog svetskog rata i prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini SHS, novoformiranoj državi su bili potrebni obrazovani kadrovi srpske nacionalnosti, jer su posle rata mnoga činovnička mesta bila upražnjena. Dragiša Brašovan bio je idealan za tu funkciju. Njegovo tečno znanje mađarskog i nemačkog jezika bilo je poželjno u multijezičkoj sredini koja je pre njegovog dolaska bila u sastavu Austrougarske monarhije. Nesumljiv je i njegov patriotizam, jer je iz evropske metropole, u kojoj je studirao i uspešno radio (imao je sedam godina projektantskog iskustva), došao u provinciju želeći da doprinese što efikasnijem funkcionisanju institucija i urbanističkom razvoju grada.
Među tadašnjim uglednim Srbima Bečkerečanima koji su bili članovi gradske skupštine, nalazio se i Dragiša Brašovan. Pored toga što je bio član gradske skupštine, imenovan je za člana Odbora za zidanje i Odbora za električno osvetlјenje. Brašovan je istovremeno radio i kao nastavnik u Gimnaziji u kojoj je predavao geometrijsko crtanje. Sve vreme dok je bio na dužnosti, boravio je u kući svoje sestre Anice Županski.
Brašovan je obavlјao funkciju županijskog i gradskog arhitekte u periodu od maja 1919. do novembra 1920. godine, kada je izradio projekte rekonstrukcije palate Srpske zadružne banke i kuće dr Slavka Županskog.
Krajem 1920. godine, napušta provinciju i odlazi u Beograd, gde započinje rad kao samostalni projektant. Brašovan nije prekinuo veze sa gradom u kom je živeo i radio – u Bečkerek se vratio još nekoliko puta: 1923. godine, kada je radio na izradi projekta Fabrike lampi; rekonstrukciji i adaptaciji enterijera Pozorišta; te 1924. godine, kada se po njegovim planovima gradio Sokolski dom; i konačno 1926, prilikom izgradnje vilе dr Zoltana Perišića na obali Begeja.
BRAŠOVANOVO DELO DANAS
Fabrika lampi i izrade metala nije izvedena, a sanacija i adaptacija foajea pozorišta će se realizovati tek 1931. godine, ali ne znamo da li prema Brašovanovom projektu. Vila Zoltana Perišića je srušena šezdesetih godina 20. veka zbog probijanja novog toka Begeja.
Tri građevine danas svedoče o njegovom prisustvu u Zrenjaninu: Sokolski dom, palata Srpske zadružne banke i kuća dr Slavka Županskog. O tome kakav je naš odnos prema zaostavštini najznačajnijeg srpskog arhitekte govore sami objekti, odnosno stanje u kojem se danas nalaze, a u vlasništvu su države.
SOKOLSKI DOM
Sokolski dom je u relativno dobrom stanju i vlasnici se brinu o njemu u skladu sa svojim mogućnostima. Neophodna je restauracija oštećenih skulptura na pilonima. Dom i dalje služi prvobitnoj svrsi. Godine 2011. prema uslovima Zavoda, pri zadnjoj fasadi je dograđen aneks koji nije završen, odnosno nije urađena staklena fasadna obloga po projektu, te tako, umesto da doprinese arhitektonskoj kompoziciji Sokolskog doma efektom kontrasta malter – staklo, on ga degradira.
kategorija: Spomenik kulture od velikog značaja
PALATA FILIJALE SRPSKE ZADRUŽNE BANKE
Zbog zapuštenog stanja krova i fasade, postoji opasnost od obrušavanja delova maltera i gipsanih ukrasa na trotoar, što predstavlja potencijalnu opasnost za bezbednost prolaznika. Iako je urađen projekat obnove zgrade, osim njenog ograđivanja zaštitnom ogradom, ništa se nije preduzelo da se ova vredna građevina zaštiti od daljeg propadanja. Deo poslovnog prostora je prazan. Trenutni vlasnici ne pokazuju dovoljno interesovanja za obnovu ovog izuzetog Brašovanovog dela.
kategorija: Spomenik kulture
KUĆA DR SLAVKA ŽUPANSKOG
Zbog formiranja spomen kuće dr Slavka Županskog kao depadansa Narodnog muzeja, pre godinu dana je grad otkupio deo njegove porodične kuće. Međutim, još uvek nisu preduzete konkretne mere da se kuća zaštiti od daljeg propadanja. Ona se nalazi u zapuštenom stanju. Poslednje četiri godine, od smrti arhitekte Slavka Županskog i njegove majke, u kući niko ne živi. Krov prokišnjava, a fasada i spolјna stolarija su u lošem stanju. Na unutrašnjim zidovima su pukotine, a kuća je pre više decenija poprečno učvršćena utegama. Priprema se izložbena postavka, ali bez prethodno urađene projektno – tehničke dokumentacije koja podrazumeva sanaciju i revitalizaciju, odnosno adaptaciju i prenamenu objekta u muzejsku postavku.
kategorija: Prethodna zaštita
Zaključak
S obzirom na istorijski i arhitektonski značaj Brašovanovog dela u Zrenjaninu, društvo mora pokazati veći stepen zainteresovanosti i brige za njihovu zaštitu. Umesto da posvetimo posebnu pažnju preostalim zdanjima našeg najznačajnijeg srpskog arhitekte i da nam njihova obnova bude gradski prioritet, (da to shvatimo kao privilegiju što imamo njegova dela u našem gradu), mi ignorišemo i dopuštamo da propadaju. Graditeljsko nasleđe ne treba posmatrati kao balast, već kao ekonomski potencijal lokalne zajednice. Permanentnom brigom i odnosom dobrog domaćina, iskazujemo poštovanje prema onom što čini naš kulturni identitet i zahvalnost tom velikom čoveku – patrioti, gradiocu srpske kulture, čija je zaostavština danas esencijalni deo naše kulturne baštine.
Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin
autor: Bojan Kojičić, istoričar umetnosti
.gif)
.gif)
