Ćilim je nekada bio jedan od najluksuznijih delova tekstilnog pokućstva

Banatski ćilimi iz zbirke Narodnog muzeja Zrenjanin

Kolekcija ćilima Etnološkog odeljenja Narodnog muzeja u Zrenjaninu formirala se i nastajala je uporedo sa osnivanjem samog Muzeja i Etnološke zbirke unutar njega. Iako je Muzej osnovan 1906. godine, a pet godina kasnije i zvanično otvorio svoja vrata za posetioce, prvi konkretniji, pisani podaci vezani za Etnološku zbiku potiču iz 1913. godine.

Naime, te godine je Friđeš Grinbaum, sin velikobečkerečkog trgovca i kolekcionara, Vilmoša Grinbauma, poklonio Županijskom muzeju deo kolekcije koju je ova porodica godinama prikupljala sa istančanim ukusom. Među poklonjenim predmetima našla su se i četiri starinska ćilima.

Kolekcija ćilima Etnološkog odeljenja Narodnog muzeja u Zrenjaninu, danas broji 94 predmeta. Od ovog broja, 64 su srpski, a 30 rumunski ćilimi. Srpski ćilimi rađeni su u Kumanima, Elemiru, Orlovatu, Botošu, Melencima, Boki, Aradcu, Zrenjaninu…, a rumunski u Begejcima, Ečki, Sutjesci i Uzdinu. Najveći broj predmeta potiče s kraja XIX i prvih decenija XX veka.

Ćilim, kao osnovni element dekorativnog tekstilnog inventara, kako kod Srba tako i kod Rumuna, na ovom kulturno-geografskom prostoru, predstavlja deo bogate materijalne baštine koja nije ograničena međama prolaznosti. Iako su, kao sastavni deo devojačke spreme, poslednji ćilimi tkani sredinom prošlog veka, dugo su se čuvali i čuvaju kao deo porodične tradicije i identiteta, ne više u škrinjama već u regalima i plakarima. Na duboku starinu tkanja kao oblika privređivanja ukazuju mnogi pisani podaci kao i brojne slikane predstave na zidovima, vazama i mnogim drugim predmetima na kojima su prikazane predstave tkača. Ipak, o samoj evoluciji tkačke veštine na našem području malo se zna.

Tek negde od XVIII veka počinju nešto šira ispitivanja i proučavanja tkačke veštine vojvođanskog, pa samimtim i banatskog ćilimarstva. Za pojavu i razvoj banatskog ćilimarstva presudnu ulogu imala su dva faktora – razvijeno stočarstvo i klimatski uslovi. Pored toga, naturalna proizvodnja, tokom XVIII i XIX veka, bila je toliko razvijena da je seosko stanovništvo sve svoje potrebe podmirivalo proizvodnjom u sopstvenoj režiji i organizaciji. Društvena baza na selu bila je porodična zadruga u kojoj je, između ostalog, bila organizovana i proizvodnja tkanina.

Žene su na horizontalnom razboju, od kudelje, vune, lana i pamuka, tkale razne vrste platna, prostirki i prekrivača. Znanju i umešnosti u tkanju polagala se velika pažnja, što je uticalo na ugled tkalje u selu. Ćilim je predstavljao jedan od najluksuznijih delova tekstilnog pokućstva – u seoskim kućama njime su prekrivani kreveti i sto u svečanoj, prednjoj sobi. Kao takav, činio je važan deo devojačkog miraza. Pored ukrasne, ćilim je imao važnu ulogu i u običajnom životu: on se darivao svatovima, njime su kićeni kumovski konji, prostiran je, tokom crkvenog venčanja mladencima pod noge, korišćen je za opremanje odra pokojnika, darivao se crkvi…

Vojvođansko ćilimarstvo se razvijalo pod uticajima orijentalnog ćilimarstva. Turska osvajanja balkanskih oblasti i njihova viševekovna dominacija nužno je nametnula i izmenu načina života kao i uređenje kuće. Orijentalni način življenja povećao je potrebu za ćilimima i drugim prostirkama koje su bile nužne za orijentalni svet. Međutim, na našem području izrada ćilima i njihovo ukrašavanje je u velikoj meri bilo prepušteno narodnom ukusu i senzibilitetu. Tako se banatski ćilim razvijao u specifičnim uslovima i okolnostima, što se u velikoj meri odrazilo na kolorit, ornamentiku kao i samu tehniku tkanja.

Na području Banata, ćilim je predstavljao sastavni deo srpskog i rumunskog tekstilnog pokućstva. Kako srpski, tako je i rumunski ćilim imao sve odlike vojvođanskog ćilimarstva. Razlog ovome leži u vekovnom suživotu ova dva naroda – život u istoj sredini, u istim geografskim, istorijskim i privrednim okolnostima doveli su do prožimanja i izjednačavanja pojedinih delova tradicije i kulture. U kojoj meri su ćilimi bili cenjeni i traženi kao proizvodi, govori i činjenica da su se u Zrenjaninu (ranije Bečkereku, centru Torontalske županije), krajem XIX i početkom XX veka, tkali čuveni Torontalski ćilimi koji su bili visoko cenjeni na evropskom tržištu. Naime, u ovom periodu je torontalska Tkačka industrija bila u velikom zamahu. U Bečkereku su osnivana razna Udruženja za domaću radinost i umetničke zanate, da bi 1884. godine bila osnovana i prva Tkačka škola. Prve polaznice ove škole bile su ne samo iz Bečkereka već i iz Elemira, Aradca, Perleza, Ečke, Malog i Velikog Torka (Begejci) i iz Melenaca.

Zanimljivo je da se procvat torontalskog ćilima vezuje za ime Antala Štrajtmana, slikara, dizajnera i gimnazijskog profesora crtanja. On je dao značajan doprinos ne samo prilikom osnivanja Tkačke škole u Bečkereku već i u promovisanju torontalskog ćilima. Štrajtman se zalagao za izvornost kako u načinu njihove izrade tako i u primeni ornamentike. Ćilimi rađeni u bečkerečkoj Tkačkoj školi, pod nadzorom Antala Štrajtmana, bili su ne samo zapaženi već i visoko cenjeni na raznim lokalnim i svetskim izložbama koje su se priređivale u navedenom vremenskom periodu.

napisala: Mr Rajka Grubić, kustos Etnološkog odeljenja Narodnog muzeja u Zrenjaninu

foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin (fotografija Narodnog muzeja)

Izvor: časopis „Zavičajac”, broj 29, 2011.

(www.zrenjaninskizavicajac.com)

Društvo zavičajaca Zrenjanina je nevladina, nestranačka, dobrovoljna i neprofitna organizacija osnovana na neodređeno vreme radi ostvarivanja ciljeva u oblasti očuvanja kulture, istorije, tradicije i svih drugih vrednosti Zrenjanina i okoline.