U Panonskoj niziji, kroz koju se probija reka Tamiš, u svom srednjem toku, tri kilometara istočno od raskrsnice željezničkih pruga Pančevo – Petrovgrad – Novi Sad, nalazi se selo Tomaševac, poznato iz Mađarske bune. Iznad rukavca što se odvaja od Tamiša, na uzvišici leve obale, nalaze se ulice Tomaševca sa visokim tornjem pravoslavne crkve. Seoski park je sa spomenikom palim dobrovoljcima za oslobođenje i ujedinjenje. Kraj spomenika su četiri školske zgrade, katolička crkva, zgrada opštinske uprave, pošta i apoteka. Jedna ulica vodi prema Tamišu preko drvenog mosta koji povezuje južni i srednji Banat. Više ga nema, a imao je značajnu istorijsku ulogu u prošlosti Banata, pa i šire.
Krupni događaji
Iznad mosta uzdiže se visoka desna obala Tamiša. To je Tomaševačko brdo. Njegove strane su od podnožja do vrha prokopane i izbušene za topovske zaklone i smeštaj municije. Sa tog mesta talasasto se račva i spušta jedan goli greben prema Perlezu do reke Tise. Drugi se kraj završava u gustoj šumi koju Tamiš deli na dve polovine oko Botoša, nekadašnjeg velikog naselja iz neolitskog doba. Tako izuzetan teren oko Tomaševca daje mu izuzetan položaj u Banatu. Ovde su tokom vremena vođene ogorčene borbe i vojne operacije i odigrani krupni istorijski događaji. Tomaševac se smatra da je najstarije naselje u južnom Banatu. Ne zna se tačno kad je selo nastalo, ali je poznato da je Tomaševac postojao u 17. veku.
Na mapi generala Mersija iz 1717. godine Tomaševac je označen kao mesto od dvadesetak domova. U to doba Banat je bio pod Turcima. Mesto na kome se sada nalazi Tomaševac ustupljeno je 1760. godine od osečke komore za naseljavanje srpskih graničara iz okoline reke Tise i Moriša. Od tada je selo počelo naglo da se širi. Cela okolina Tomaševca bila je kroz istoriju poprište raznih vojnih operacija. Za vreme borbe Turaka i Eugena Savojskog, austrijskog vojskovođe, u čijim su se redovima borili i Srbi, 1789. godine, most na Tamišu pod Tomaševačkim brdom branio je i kapetan Đorđe Radivojević, sa 300 vojnika. On je imao zadatak da s vojnicima brani taj položaj od Turaka i osigura prelaz vojsci koja je trebalo da prođe Tamiš posle bojeva kod Lugoša i ode na zimovanje u Srem i južnu Bačku. Noću, između 17. i 18. oktobra 1789, Turci su ih iznenada napali pri povlačenju sa severoistoka Banata i sve ih poklali. Smatra se da je bilo izdaje.
Banatski Sinđelić
Kapetan Đorđe Radivojević bio je iz Sent Andreje. Na mestu pogibije braća su mu podigla kameni spomenik 1826. godine. Njegov testament, pisan na nemačkom jeziku, nalazio se u tomaševačkoj pravoslavnoj crkvi. Spomenik sa krstom stoji na vrhu Tomaševačkog brda kao kakva piramida i označava mesto prethodnika Stevana Sinđelića i njegovih 300 drugova. Zub vremena je učinio svoje. Šiban vetrom i kišom, tokom dva veka, ostavio je samo jedva vidljive tragove svog postojanja. Ali ostaju tragovi, istina zaboravljeni, te prve srpske ćele-kule, mesta na Tomaševačkom brdu na kojem su 300 srpskih glava nabili na kolje kao odmazdu za sve poraze u ovom kraju. Kad je Banat oslobođen od Turaka, Požarevačkim mirom 1718. godine, Tomaševac je naglo počeo da napreduje, što se vidi iz dokumenata, na primer Ugovora o podizanju crkvenog tornja iz 1776. godine. Crkva je podignuta još 1773. godine, a u to doba je podignuta i prva srpska škola u Tomaševcu.
Kobna godina
Godina 1848. bila je kobna za Tomaševac. U toj Mađarskoj buni Tomaševac je, sa okolinom, odigrao važnu ulogu i bio poprište borbi Srba i Mađara. To selo je bilo ključ za puteve prema Pančevu i Vršcu. Vojvoda Stevan Knićanin, poslat od kneza Aleksandra Karađorđevića iz Srbije sa dobrovoljcima u pomoć braći Srbima u Banatu, ušao je u Tomaševac, oslobodio ga i utaborio se na Tomaševačkom brdu. Srpska vojska je bila sastavljena iz Trećeg i četvrtog graničarskog puka sa 2.472 vojnika i 1.600 dobrovoljaca, te sa 12 topova.
Topovi i vojska bili su ukopani duž desne obale Tamiša, počev od onog mesta gde je 1789. godine hrabro poginuo kapetan Đorđe Radivojević sa 300 vojnika. Ovog puta, 30. novembra 1848, otpor Srba je bio snažan. Napad kod Tomaševca se ponovio 5. decembra, a izveo ga je general Erne Kiš. Selo je i ovog puta odbranio vojvoda Knićanin i, nakon pobede, povukao se u pravcu Jarkovca. Tomaševac je u međuvremenu napadnut, opljačkan i spaljen. Tom prilikom uništeni su i pisani dokumenti o selu. Tek od 1869. godine dokumenti o Tomaševcu su ponovo pisani. Putniče bilo koje vere, naroda, boje kože, starosti, ako te put nanese kroz to mirno, usnulo banatsko mesto, moj Tomaševac, okreni glavu ka desnoj obali Tamiša, tamo su bili ćele-kula i spomenik banatskom Stevanu Sinđeliću, Đorđu Radivojeviću, kao priča o istoriji, čoveku i više od toga.
Napisala: dr sci. med. Zorica Kukić
( tekst je nastao prema fototipskom izdanju knjige Milovanovića Po ravnom Banatu do Tomaševca, Galerija Babka, Kovačica, 1992)
Izvor: časopis „Zavičajac”
(www.zrenjaninskizavicajac.com)
Društvo zavičajaca Zrenjanina je nevladina, nestranačka, dobrovoljna i neprofitna organizacija osnovana na neodređeno vreme radi ostvarivanja ciljeva u oblasti očuvanja kulture, istorije, tradicije i svih drugih vrednosti Zrenjanina i okoline.
.gif)
.gif)
