Graditeljski opus Dragiše Brašovana u Velikom Bečkereku (Zrenjaninu)

Dragiša Brašovan (Vršac, 1887 Beograd, 1965) je jedan od najznačajnijih srpskih arhitekata i jedan od začetnika srpskog modernog pravca u arhitekturi.

Iako je o Dragiši Brašovanu napisana obimna istoriografska građa, nepravedno su zanemarene, nedovoljno istražene i neprecizno zabeležene godine njegovog boravka i profesionalnog angažmana u Velikom Bečkereku – današnjem Zrenjaninu. Graditeljska delatnost Dragiše Brašovana u Velikom Bečkereku vezana je za kratak vremenski period od 1919. do 1920. godine, kada je obavljao funkciju župnog stručnog tajnika za urbanizam i arhitekturu. Iz Budimpešte u Veliki Bečkerek dolazi na poziv svog zeta, tadašnjeg Velikog župana Torontalske županije – advokata dr Slavka Županskog (1918-1919). Od trenutka kad je postao gradski arhitekta, već je imao 12 godina prakse u Budimpešti (sedam godina u arhitektonskom birou „Tőry és Pagány”), gde je diplomirao na Politehničkom fakultetu 1912. godine. Njegovo tečno znanje mađarskog i nemačkog jezika, bilo je poželjno u multijezičkoj sredini, koja je, do pre samo godinu dana od njegovog dolaska, bila u sastavu Austrougarske monarhije i koja se u tom trenutku, prilagođavala zakonima novoformirane države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Brašovan je istovremeno radio i kao nastavnik u srednjoj tehničkoj školi u kojoj je predavao geometriju i crtanje. Krajem 1920. godine, on napušta provinciju i odlazi u Beograd gde započinje rad kao samostalni projektant. Brašovan nije prekinuo veze sa gradom u kom je živeo i radio – u Bečkerek se vratio još nekoliko put: 1923. godine, kada je radio na izradi projekta rekonstrukcije i adaptacije enterijera Pozorišta, 1924. godine, kada se po njegovim planovima gradio Sokolski dom, и 1926, prilikom izgradnje vilе dr Zoltana Perišića na obali Begeja.

ADAPTACIJE I REKONSTRUKCIJE POSTOJEĆIH OBJEKATA

Dragiša Brašovan je izradio projekte adaptacije i rekonstrukcije za tri postojeća objekta u Zrenjaninu:

1. KUĆA DR SLAVKA ŽUPANSKOG
Svetosavska ulica br.4
Godina: 1920.
(prethodna zaštita)

2. ZGRADA SRPSKE ZADRUŽNE BANKE
Ulica kralja Petra br.3
Godina: 1920.
(spomenik kulture)

Na ova dva objekta, koja su rekonstruisana, najverovatnije, istovremeno, pojavljuje se skoro identičan dekorativni repertoar fasadne plastike. Brašovan primenjuje klasicistički manir prilikom arhitektonskog oblikovanja fasada, odnosno arhitektonski rečnik koji je formiran pod uticajem njegovih profesora iz perioda studija u Budimpešti. (profesor Alajoš Hausman – Alajos Hauszmann)

3. ENTERIJER POZORIŠTA
Trg slobode br.7
Godina: 1923.
(spomenik kulture od velikog značaja)

Brašovan je od ranije imao projektantskog iskustva sa ovom tipologijom objekata. Dok je radio u birou kod svog profesora Emila Todija, učestvovao je na izradi konkursnog projekta za Mađarsko narodno pozorište u Budimpešti i gradsko pozorište u Bestercebanji (Banskoj Bistrici) u Slovačkoj, koji su rađeni po strogim principima akademizma.

IZVEDENI PROJEKTI

Prema planovima Dragiše Brašovana izgrađena su dva objekta u Zrenjaninu:

1.SOKOLSKI DOM
Obala Sonje Marinković br. 1/2
Godina: 1924.
(spomenik kulture od velikog značaja)

2. VILA DR ZOLTANA PERIŠIĆA
Ulica carice Milice br.25
Godina: 1926.
(srušena)

Vila je projektovana za tada već bivšeg gradonačelnika Velikog Bečkereka dr Zoltana Perišića i njegovu suprugu. Perišić je bio poslednji gradonačelnik u Austrougarskom periodu, ujedno i gradonačelnik koji je najduže vremena proveo na toj funkciji (1902-1918).

Vila je izgrađena je 1926. godine na obali reke Begej, u blizini centra grada, na prostoru koji je tokom 20. veka, od neuređenog priobalja sa magacinskim i industrijskim objektima, postepeno dobijao rezidencijalnu stambenu namenu.
Projektovana je na principima akademskog eklekticizma u kojem dominira romantičarski duh. On se ogleda u primeni elemenata neosrednjevekovnih stilova koji su takođe bili predmet izučavanja na fakultetu, odnosno katedri njegovog profesora Friđeš Šuleka (Frigyes Schulek)

Zbog skraćenja toka reke Begej, koji je meandrirao kroz centar grada, 1969. godine je probijen novi tok baš na mestu gde se nalazila Perišićeva vila. S obzirom na arhitektonski, ali i istorijski značaj ove građevine, postavlja se pitanje da li je bilo neophodno njeno rušenje ili se ona ipak mogla sačuvati, a tok pomeriti za nekoliko metara. Da je u to vreme postojala svest o značaju ovog vrednog arhitektonskog ostvarenja, imperativ bi bio njeno očuvanje, te bi danas, kao deo bogatog graditeljskog nasleđa Zrenjanina, bila još jedan spomenik kulture u spomeničkom korpusu Srbije.

O izgledu vile svedoče dve sačuvane fotografije i deo arhitektonskog plana (fasada ka Begeju i osnova prizemlja), koji se čuvaju u Istorijskom arhivu Zrenjanina i privatnoj kolekciji Popov.

O VILI PERIŠIĆA: 

Perišićeva vila je prizemna građevina centralnog tipa, približno kvadratne osnove. Međutim, zbog nagle denivelacije terena ka akvatoriji reke, objekat dobija i visok suteren prema reci i mansardu. Brašovan je koristio sličan pristup u oblikovanju fasade kao nekoliko godina ranije na palati Eskontne banke, svom prvom izvedenom objektu u Beogradu iz 1923. godine. Kao centralni motiv ,,begejske” fasade ističe se erker koji je oslonjen na niz polukružnih lukova koji počivaju na konzolama. Iznad erkera, u zoni krova, poput antičkog hrama izdiže se lođa sa stupcima pokrivena krovom, koji svojim oblikom asocira na krovišta japanskih pagoda. Fasada je izvedena delom od fasadne opeke, a delom je prekrivena malterom. Zahvaljujući sačuvanom planu osnove prizemlja, znamo da je vila imala centralni atrijum, iz koga se ulazilo u rezidencijalni i ekonomski deo kuće. Sobe su bile orijentisane prema dvorištu, dok su salon, trpezarija, gospodska soba i spavaća soba bile okrenute ka reci.

Vila Perišića deo je arhitektonskog opusa Brašovanovog predmodernističkog perioda. U ovaj period spadaju još i SPC u Orlovatu iz 1924, kuća Alekse Pavlovića u Beogradu iz 1925, zgrada Riharda Škarke u Beogradu iz 1927, Vila Stankovića u Čortanovcima iz 1930.

Bojan Kojičić, istoričar umetnosti

Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin