Tradicionalna vojvođanska kuća

Razvoj stambene arhitekture u Vojvodini može se pratiti tokom dva, do dva ipo veka unazad, na osnovu postojećih objekata, koji su u većoj ili manjoj meri zadržali originalni izgled.

Sa podizanjem nivoa kulture stanovanja koji je značajnije počeo da se menja tokom XVIII veka, paralelno su se razvijale, i tokom dugog perioda formirala dva stila stambene arhitekture – na jednoj strani profana, građanska, varoška i na drugoj narodna arhitektura. Iako je razvoj oba stila na neki način prekinut posle II svetskog rata, u gradovima Vojvodine sačuvana su gotovo u celosti gradska jezgra, postavši tako svojevrsni spomenik reprezentativnije i stilski bogatije varoške kuće, o čemu se kasnije pobrinula i država stavljajući ih pod zaštitu.

Na drugoj strani, nastanak, razvoj i opstanak tradicionalne vojvođansko – panonske kuće išao je drugim tokom. U okviru narodnog graditeljstva, ona je postala odraz vekovne čovekove potrebe za zaklonom i komforom. Kao takva, narodna arhitektura obeležena istinom vezanom za način života, delatnost, uslove stanovanja, ukuse i potrebe vojvođanskog seljaka, pronašla je svoj materijalni izraz u tradicionalnoj seoskoj kući koja se još krajem XVIII veka javlja kao već potpuno formiran zreli arhitektonski tip. Bogatom maštom nepoznatih neimara iz naroda, stvoreni su, u okviru prečišćenog stilskog izraza i ujednačenih arhitektonskih rešenja, jedinstveni i na svoj način originalni objekti.

Osim narodnih graditelja, poseban uticaj na formiranje kuće ovog tipa imala je i državna feudalna vlast, koja je propisima diktirala uslove prilikom formiranja naselja i položaja kuća na parceli. Kuća je morala biti postavljena na uličnoj regulacionoj liniji, užom stranom okrenuta ulici, a razmak između kuća morao je biti najmanje 17 metara, zbog opasnosti od požara. Prema položaju na placu, postavljena je uzduž, na granici suseda, pa je vremenom dobila naziv „kuća dužom“ i „kuća na brazdu“.

Ovakav položaj kuće na granici placa, čije su osnove po pravilu oblika izduženog pravougaonika, omogućilo joj je da tokom razvoja, kada se pojavila potreba sa proširenjem stambenog prostora, svoje osnove širi prema dubini parcele. Današnjem izgledu tradicionalne kuće prethodila su primitivna, jednostavnija staništa poput zemunica, poluzemunica, koliba, putrika, lagumica i bugarki.

Najstariji oblik vojvođanske kuće je jednodelna zgrada od jedne prostorije sa otvorenim odžakom, u kojoj se kuvalo, ali i spavalo. Sledeća faza u razvoju je dvodelna građevina dobijena dodavanjem sobe ispred kuhinje. Dogradnjom sobe i sa druge strane kuhinje, nastaje trodelna kuća i kao takva postaje prepoznatljiva u arhitekturi kao kuća vojvođansko – panonskog tipa. Na prostoru Banata kuće ovog tipa odlikuje ravna fasada, malterisana blatnim malterom i okrečena belom ili drap bojom, sa naglašenom soklom braon ili crne boje. Fasadu karakterišu dva manja prozora, bez uličnog ulaza u kuću. Ulaz u kuću postavljen je po sredini dvorišne fasade i on je u nivou dvorišnog terena. Krovne ravni su strme radi lakšeg slivanja vode sa njih, pošto ih je pre crepa pokrivala najpre slama, zatim trska, a ponegde i šindra.

Prostorni sklop tradicionalne banatske kuće zadržao se do druge polovine IXI veka, do pojave potrebe za povećanjem stambenog prostora. Ova pojava je svoj fizički izraz našla u dodavanju još jedne male sobe sa ulice, dobijene zazidavanjem trema i po tome su prepoznatljive kuće Srba. U sobici se odvijao dnevni boravak ukućana, naročito zimi. Sa ovom promenom kuća je promenila izgled svoje osnovne ulične fasade, ali je njena sveukupna stilska obrada do kraja ostala simplificirana i svedena.

Kuća Srba – Potamišje

Sa druge strane, dvorišna fasada je vremenom menjala svoj izgled. Daljim razvojem razuđuje se osnova ka dubini dvorišta. Dozidavanjem stambenih i ekonomskih prostorija pod istim krovom, a uvođenjem trema, povezuje se unutrašnji i spoljašnji prostor.

Trem su najpre podupirali drveni stubovi, zatim zidani bez i sa parapetom, da bi se na kraju zastakljivali, zaziđavali u prednjem delu, ili u celosti. Tim promenama zaokružen je i razvoj i zamrznut lik simbola ovog podneblja.

KUĆE POKRIVENE TRSKOM – TRŠČARE

Do pre jednog veka, stara narodna kuća trščara bila je najrasprostreniji tip kuće po selima i salašima Vojvodine, dok je u gradovima to bila kuća periferije – seljačkih, paorskih krajeva, čije se stanovništvo bavilo obradom zemlje. Nazvana je tako po svom osovnom obeležju – trščanom pokrivaču. Trščara je bila univerzalno stanište za sve nacije banatskog prostora, kako za autohtono srpsko, mađarsko i rumunsko stanovništvo, tako i za koloniste, pre svih Nemce, Slovake, Rusine..

Da bi se sagradila jedna kuća od naboja pokrivena trskom nije bilo potrebno mnogo sredstava, a živeti u njoj bilo je ekonomično, trajno i funkcionalno. Građena je od materijala koji je bio tu, na dohvat ruke : zemlje, trske, slame, krupne i sitne pleve. Na drvetu se štedelo. Drvo se koristilo samo toliko koliko je bilo nepohodno za krovnu građu i za stolariju. Štedelo se i prilikom izgradnje kuće, jer su svi radovi izvođeni putem mobe, jedino su se plaćali majstori za krovnu konstrukciju.

Kuća Mađara Protestanata

Održavanje kuće je takođe iziskivalo malo sredstava. Zidove od naboja krpili su sami ukućani, najčešće žene prilikom pripreme krečenja unutrašnjih i spoljnih zidova. Trščani krov „početkao“ bi se svakih desetak godina. To su činili majstori, koji nisu bili ni skupi, niti ih je bilo teško pronaći, za razliku od danas, kada je situacija obrnuta.

Kuću sa trščanim krovom najduže su zadržala poljoprivredna domaćinstva koja su se bavila baštovanstvom, jer je tavan pod trščanim krovom nezamenljiv smeštajni prostor za mnoge povrtarske proizvode, naročito luk i arpadžik. Upravo je iz tih razloga mnogim ovakvim kućama podužen vek. Nekoliko takvih kuća sačuvano je u Belom Blatu.

Trskom su se uglavnom pokrivale kuće manjih osnova poput dvodelnica i trodelnica, mada danas nalazimo kuće pod trskom i sa razvijenim osnovama. To su najčešće niske prizemnice užom stranom okrenute ka ulici, sa dužom, ispuštenom strehom oko zabata, čije su krajnje ivice opšivene daskom. Streha je uglavnom napuštena i duž dvorišne fasade, a obično je podupreta drvenim ili zidanim stubovima, koji formiraju gong.

Retko se događa da ispod napuštene strehe ne postoje stubovi, a da je ipak formiran neki vid gonga, kao što je to slučaj sa Sandićevom kućom u Zrenjaninu, s kraja XVIII veka, koje je spomenik kulture od velikog značaja, i kao takva primer ne samo ovog podneblja, već i za područje čitave Vojvodine.

KUĆE SA DRVENI ZABATOM

Drveni zabati, formirani od vertikalno poređanih dasaka, a u nekim slučajevima ukrašeni letvama, karakteristično su obeležje narodne arhitekture kako pojedinih etničkih zajednica, tako i geografski lociranih naselja, posebno onih uz Tisu.

Ne postoje pouzdani podaci kada se počelo sa primenom drvenih zabata na kućama, ali se pretpostavlja da njihov vek primene nije dug, možda šezdesetak godina, od 1870 – 1930. godine. Poznato je da su se kuće na ovom području zidale od jeftinih materijala koji je bio u čovekovoj neposrednoj okolini gde drvo nije imalo istaknutu primenu, već samo nužnu potrebu u vidu građe i stolarije. Pojavom parnih mlinova, a u sklopu njih i mnogobrojnih pilana većeg kapaciteta, kvalitetno drvo dopremano Tisom iz Endelja, postalo je dostupnije širem narodnom sloju, te je ono shodno tome našlo značajno veću primenu u narodnom graditeljstvu.

Otuda i danas na području Opštine Novi Bečej još uvek postoji po koji drveni zabat, čak iz kategorije sunčanih zabata, kao najrasporstrenijeg dekorativnog motiva na drvenom zabatu.

Za šire područje Srednjeg Banata ova vrsta zabata danas postoji na kućama isključivo u mestima sa manjinskim življem, najviše kod Mađara, zatim Rumuna i Slovaka. Retki su slučajevi gde postoji motiv sunca kao dekorativni element na zabatu.

Za dekoraciju se češće koriste tanje i deblje čipkaste trake postavljene koso, horizontalno ili vertikalno, sve u zavisnosti od ukusa naručioca. U najvećem broju slučajeva radi se o jednostavnim drvenim zabatima sačinjenim od vertikalno poređanih dasaka, sa tanjim letvicama na spojevima. Ventilacioni otvori na zabatima u obliku geometrijskih ili floralnih motiva takođe doprinose ekstetskom izgledu ovakvih zabata.

Kuća Mađara katolika

Kuće sa drvenim zabatom na području ovog regiona isključivo su dvodelne i trodelne osnove i sazidane od naboja. Zidano platno je ravno, bez dekoracije, okrečeno krečom uglavnom u belo, dok Slovaci kuće kreče najčešće žutom bojom. Na fasadi su manji prozori ponegde zaštićeni drvenim kapcima ili žaluzinama, što fasadu čini estetski vrednijom. Na spoju zabata i fasade obavezan je slivak koji je najčešće od lima ili biber crepa, a njegova uloga je da štiti fasadu od zakišnjavanja.

Na pojedinim drvenim zabatima već su vidljiva oštećenja na daskama i po svemu sudeći na njima nece doći do zamene, već će se na mesto njih ili sazidati novi zabati od cigle, ili će se poruštiti kuća u celosti.

Međutim, imamo i pozitivnih primera gde dolazi do zamene starih dotrajalih drvenih zabata novim, izrađenim po uzoru na prethodne, originalne. Takvih primera imamo kako kod Slovaka, tako i kod Mađara i Rumuna.

Kada govorimo o narodnom graditeljstvu i izvesnim specifičnostima vezanim za određenu naciju, u Novom Itebeju, inače naseljenom Mađarima protestantima, zabeležen je jedinstveni graditeljski raritet iskazan kroz dvadesetak očuvanih kuća.

U pitanju su niske prizemne kuće, neznatno uvučene sa ulične regulacione linije na kojima je drveni zabat značajno izbačen nad fasadnim zidom, gde su vidljive i grede koj nose zabat. Prepostavlja se da je ovaj način gradnje kuća posledica tradicionalnog graditeljkog nasleđa, koji je prenošen iz kraja iz kog su u XVIII veku doseljeni, a to je Bikiš okolina Bekeščabe u Mađarskoj.

UTICAJ VAROŠKE KUĆE NA TRADICIONALNU SEOSKU KUĆU

Izgled ulične fasade tradicionalne narodne kuće menja se sa potrebom stanovništva seoskih naselja za lepim i potrebom za prestižom. Na mnogim starim kućama menjan je izgled samo preziđivanjem ulične fasade, upisujući pri tom godinu kada su ti radovi vršeni. U takvim slučajevima taj podatak ne mora biti relativan za starost kuće, jer često one budu mnogo starije. Takvih primera, vezanih za sve nacije imamo u čitavom regionu.

Tokom XIX i XX veka u graditeljstvu Vojvodine dolazi do primene elemenata iz visoke gradske umetnosti. Pod uticajem tada vladajućih stilova u arhitekturi i u narodno graditeljstvo je uvedena plastika na fasadama. Ukrašavanjem ulične, reprezentativne fasade plitkom plastikom, naglašavani su otvori i zabat.

Kuća Srba iz Potisja

Najtraženiji stilski ukras na fasadi je zabatni venac, koji je evoluirao od jednostavnog plitkog slivnika do bogato profilisane horizontale. Primenom drugih, “težih” dekorativnih elemenata, fasada se usložavala podržavajući tako fasadu “varoške kuće”, ali je svojim volumenom u mnogim slučajevima uspela da sadrži skladnost i estetiku. Namera naručioca, odnosno vlasnika takvih kuća je bila da sredini u kojoj žive ali i slučajnim prolaznicima, putem njenog izgleda plasiraju kako svoju ekonomsku moć, tako i lični senzibilitet i prefinjen ukus.

Uzajamnim uticajem narodnih graditelja i zanatlija koji su iskustva sticali u većim gradovima Evrope, elementi vladajućih umetničkih stilova preuzeti su i interpretirani od strane seoskih zanatlija, koji su im dali narodni oblik, pretočen u stilski oblikovanim fasadama kuća.

Sa fasada se još može saznati godina gradnje, ime vlsanika, zanimanje, ali i njegova nacionalna ili konfesiona pripadnost, stavljanjm ukrasa sa motivima preuzetim iz nacionalnog folklora, odnosno religije. Primerima koji slede predstaviće se kuće sa čijih fasada se može na osnovu karakterističnih detalja odrediti kojoj naciji pripada njen vlasnik.

NEMAČKA KOLONISTIČKA – ŠVAPSKA KUĆA

Nemački narod je u prošlosti činio značajan procenat u etničkoj strukturi Vojvodine. Spletom istorijskih događaja, nakon II svetskog rata je napustio ove prostore, ali je za period duži od dva veka koliko je ovde boravio, ostvio neizbrisive tragove u materijalnoj i duhovnoj kulturi. Njihov pozitivan uticaj evidentan je i kod drugih naroda, što se naročito odrazilo na kulturu stanovanja, u kojoj su Nemci prednjačili.

Takav odnos proistekao je iz privilegovanog položaja, koji su kao kolonisti uživali kod austrijskih vlasti. Činjenica da su ih pre dolaska čekale već sagrađene kuće, govori u kojoj meri su bile te privilegije. Kuće koje su za njih zidane poznate su kao nemačke kolonitičke kuće, a kao prototip poslužila je kuća lokalnog srpskog stanovništva, koja je uz intervenciju inžinjera dobila izvesnu sistematičnost u načinu gradnje, vrsti materijla, položaju, i prostornom uređenju.

Tako je došlo do paralelnog razvoja i spoja tada najnaprednije urbanističke prakse i autohtonog narodnog graditeljstva. Rezultat toga bio je stvaranje novih varijanti stambenih objekata u kojima je trem kao srpka tekovina uticao na dalji razvoj nemačke kolonističke kuće ka švapskoj kući.

Kuća jozefinskog perioda bila je stilski prepoznatljiva po barokno izgrađenom zabatu na kojem je ornamentalni motiv obično bio (svevideće) božje oko, a nešto ređe sunce ili sunce i mesec .

Fasade se malterišu krečnim malterom i ukrašavaju plitkom malterskom plastikom. U prvoj polovini XIX veka u vreme cara Franca Jozefa, kuće dobijaju isključivo zemljoradnički karakter. Znatno su većih dimenzija, zdane su opekom i pokrivene crepom.

Švapska kuća u Kleku

Tokom druge polovine XIX veka bogatije seoske porodice podizale su kuće koje su bile udobnije za stanovanje i isticale su se u odnosu prema kućama drugih nacija. Takve kuće su prvo gradili bogatiji Nemci, zbog čega su u narodu nazivane švapskim kućama. One su se određivale kao kuće bogatijeg društvenog sloja, koje su se svojom osnovom, načinom radnje i izgledom ulične fasade, razlikovale od tradicionalne dužne kuće. Po ovim karakterističnim osobinama švapske kuće u Banatu su i nazvane Gangturhauser, a po dugačkim hodnicima Laubenganghauser.

Kuće Srba zone Potamišja, iz nekadašnjih graničarskih mesta Botoš, Tomaševač, Orlovat, Farkaždin, Perlez, Čenta, karakteristične su po baroknim kiblama (zabatima) i tri ulična prozora, dakle bez uličnog ulaza u kuću. Za razliku od njih kuće Srba iz sela koja su nekada pripadale slobodnom Kikindskom dištriktu : deo Novog Miloševa (nekadašnje Karlovo), deo Novog Bečeja ( nekadašnje Vranjevo ), Kumane, Taraš i Melenci, imaju trougaoni zabat.

Kuće Srba u spahijskim selima, poput Ečke, Žitišta, Elemira i drugih sela u regionu zbog uticaja Nemaca ,neutralno koriste oba oblika zabata i postavljaju ulični ulaz na kući. U ređim slučajevima postoje secesijski zabati kod kuća koje su nastale u prvoj polovini XX veka.

Kuća Srba iz Potamišja

Kuća Mađara. Sela regiona u kojima je mađarski živalj većinski, prepoznaju se po kućama sa drvenim zabatom, kojih još uvek ima očuvanih u većem broju i o čemu je prethodno već bilo rečeno. Uticaj Nemaca svakako je izvršen i na Mađare, tako da se od druge polovine XIX veka zidaju kuće sa dekorativnim fasadama i obaveznim uličnim ulazom. Na mnogim kućama osim godine upisano je i ime vlasnika.

Ne može se tvrditi da postoje opšte karakteristični ukrasi koje koriste Mađari, jer se sve svodi na lokalni karakter ukrašavanja, ali se može primetiti da fasade najčešće kreče zelenom bojom. Za Tordu su karakteristični ukrasi iz geomterijske ornamentike i trougaoni ili secesijski zabati, zavisno od vremena gradnje kuće.

Za Novi Itebej je već spomenuto da postoje izvesne specifičnosti u narodnom graditeljstvu vezane za kuće sa drvenim zabatom, ali postoji i nekoliko kuća iz druge polovine XIX veka sa zidanim zabatom, koje su uvučene u regulacione linije ulice i po tome su jedinstvene u regionu.

Kuće Rumuna. Razlikuju se u zavisnosti od geografskog porekla stanovništva koje je tokom VIII veka kolonizovano sa današnje teritorije Rumunije i srpski deo Banata. Rumuni Banaćani ravničari, poreklom iz okoline Temišvara zidaju kuće slične srpskim, bez uličnog ulaza u kuću. Kod svih kuća sačuvan je osnovni trodelni niz sa kuhinjom u sredini i trem, ali je ovde trem u prednjem uličnom delu zatvoren, čime je dobijena još jedna prostorija za stanovanje sobica ( soba mica), koja je najčešće služila za okupljanje porodice. Samim tim i ulični front je promenio izgled, gde obavezno imamo tri prozora od kojih dva uparena pripadaju prednjoj „čistoj“ sobi, a onaj jedan sobici. Kuće Rumuna brđana Krišano – Erdeljskog porekla, razlikuju se po izgledu ulične fasade utoliko što obavezno imaju ulaz sa ulice izdignut za nekoliko stepenika i duboko uvučen u zasvođenu nišu. U nekim slučajevima su vrlo slične „švapskim“ i tu je evidentan uticaj Nemaca.

Kuća Rumuna Erdeljskog porekla

Kuće Slovaka. Stambenu arhitekturu Slovaka koji žive u našem regioni čine kuće sa elementima tradicionalne gradnje, koji su karakteristični za šire područje Vojvodine. Međutim, pojedini detalji na fasadama poput drvenih stubova otvorenog gonga sa volutnim kosnicima, jedinstveni su za region Srednjeg Banata, te se ovaj detalj može smatrati kao odlika narodnog graditeljstva Slovaka. Takođe je i ukrašavanje fasada keramičkim pločicama karakteristično za Slovake, dok se upotreba fasadne opeke u ukrašavanju pripisuje graditeljskoj praksi lokalnog slovačkog stanovništva.

Kuća Slovaka

Izgled i sve promene koje su prethodnih tristo godina zadesile najznačajnije stecište vojvođanskog paora, a to je njegova kuća, njegovo ognjište, njegova krv i znoj utkana u snažni motiv da zaštiti svoju porodicu, delimično su predstavljeni fotografijama ovih nemih spomenika naše kulture, koji to zvanično nisu, ali istinski zavređuju da to budu. Kuće koje su ovde predstavljene, kao i mnoge druge koje još postoje iz dana u dan – nestaju i polako gube borbu sa vremenom, a mi, ukoliko im ne pomognemo da opstanu, izgubićemo svoj identitet.