Prateći istorijat načina gradnje kuća u Banatu od praistorije do danas, primećujemo da se za izgradnju staništa – kuća, najduže zadržala zemlja kao osnovni građevinski materijal.
Svakako da su tome doprinele konfiguracija zemljišta i nedostatak kamena, jer se za izgradnju staništa obično koristio materijal iz neposredne okoline. Iako sama fizičko-geografska sredina, sa ostacima Panonskog mora, (jezerima, močvarama, rečnim meandrima i peskom) i vlažna kontinentalna klima nisu pogodovali za duže zadržavanje plemena na ovim prostorima, arheološka iskopavanja potvrđuju postojanje naselja na ovom tlu još u bronzano doba, o čemu govore pronađene grudve ispečenog blata sa ostacima granja i trske na obali Tamiša blizu naselja Jaša Tomić.
Naselja tog vremena bila su sojenična sa pletarama na balvanima i zemunička sa pletarama u zemlju, takozvanim putrikama. Putrike su, ustvari, bile jame u zemlji, čiji su zidovi bili ispleteni okolo prućem, a preko pruća stavljeno blato da bi se učvrstili zidovi, i da se zemlja ne bi odronjavala. Da bi se sve to još bolje učvrstilo, zidovi su pečeni potpaljenom vatrom u jame. Preko jama bio je krov od slame ili pruća, a spolja i iznutra blatom olepljen.
Oko ovih naselja koja su najčešće bila na nekim uzvišicama blizu reke, kopani su jarkovi radi zaštite od neprijatelja. Takve humke sa komorama nađene su kod Česterega, između Glogonja i Sefkerina, kod Barande, Uzdina i drugim mestima istočnog Banata. Za kasniji period, kada su počeli upadi varvarskih plemena, nemamo podataka o gradnji kuće ispod zemlje. Međutim, s obzirom da je ona bila najpogodnija za zaštitu od neprijatelja i da se održala sve do druge polovine 18. veka, svakako da su bile najčešći oblik gradnje i u to vreme.
Zbog opšte nesigurnosti, straha za život i nedostatka materijala, građene su takozvane zemunice, od materijala koji je bio pri ruci – zemlje, granja, trske ili trave. Zemunice su građene na ocednim mestima, gde su iskopane jame veličine sobe i visine čoveka. U jami bi se upalila jaka vatra kako bi se ispekli zidovi koji su postajali čvrsti kao cigla. Zatim se na jamu stavljalo granje na koje su bile naslagane trska, rogoz ili trava, što je služilo kao krov. Na krovu je ostavljen otvor za ulaz koji je takođe bio zatvaran priručnim materijalom: granjem, trskom ili ređe daskama. Svojim izgledom utapale su se u okolinu tako da nisu bile lako uočljive, što je odgovaralo stanovnicima s obzirom na haranje čete razbojnika.
Pre dolaska Turaka, banatska ravnica je još uvek bila retko naseljena. Kontinetalna klima i biljni pokrivač sa stepskom travom bio je najpogodniji za nomadsko stočarstvo, pa nije nimalo čudno što se stanovištvo često selilo. Sve češći pljačkaški upadi Turaka primoravali su stanovništvo da menja mesto stanovanja. To su svakako bitni faktori zbog kojih se kuće nisu gradile kvalitetno.
Kuće po selima su bile raštrkane i nisu bile blizu puteva. Pored zemunica, u to vreme gradile su se već poluzemunice i kolibe (kolebe). Poluzemunice su imale krov tek nešto malo iznad zemlje, pokriven trskom ili busenjem. Zidovi poluzemunica su bili iznad zemlje samo do visine kolena, a izrađivani su od nabijene zemlje, odnosno naboja. Gradile su se na taj način što su se duž ivice zidova u zemlju pobijali kolčevi, jedan naspram drugog, a između njih se isprepletala ograda od pruća. Taj se prostor ispunjavao slojevima zemlje debljine 10 – 12 cm, koje su dobro nabijali i probadali posebno pripremljenim alatima, kako bi se istisnuo vazduh iz zidova, a zemlja bolje složila. Negde se kao međusloj koristila trska, a za učvršćivanje uglova koristilo se pruće. Otvor za ulaz (vrata) bio je na tom krovu, a do sobe se silazilo stepeni cama. Na sredini sobe bilo je ognjište oko koga se okupljala cela porodica. Na krovovima je bio primitivni dimnjak.
Detaljan opis zemunica dao je engleski putopisac Burburi, koji putujuću po Sremu primećuje „da takve kuće nisu dopirale ni do kolena. Međutim, iste takve kuće za stanovanje su bile i u Banatu, kako piše istoričar Dušan J.Popović. On, opisujući način stanovanja, primećuje da su se na toj beskrajnoj močvarnoj ravnici jedva mogla primetiti sela. „U to doba (misli na vreme turske vladavine Banatom, 17. vek.) stanovništvo je živelo u zemlji ili pod zemljom, ili u sasvim bednim, niskim kućama – pleterama. Ni o izgledu crkava iz tog doba nemamo podataka, ali svakako da se nisu razlikovale od običnih seoskih kuća; bilo ih je i u zemunicama. Kuće u seoskim naseljima bile su raštrkane. Sela su se mogla više prepoznati po voćnacima oko kuća nego po samim kućama. Čak su se služili onakvim đermom kakvim se i danas služe“.
Na pašnjacima, kojih je bilo vrlo mnogo, mogla su se videti ogromna stada, čopor ovaca, goveda, konja i bivola. Za toplije godišnje doba mogle su se videti čak i kamile, kako piše turski putopisac Evlija Čelebija. Drugačije su izgledale palanke ili varoši u kojima je uglavnom živelo muslimansko stanovništvo za vreme turske vladavine. One su bile sa utvrđenjima‚ izgrađenim od drveta ili pletara u obliku četvorougla sa 50 do 500 koračaja dužine i širine. Bile su ograđene jarkom, koji je obično bio ispunjen vodom, a preko koga je vodio jedan pokretan drveni most. To su naselja vojničkog karaktera, jer je iza bedema stanovala vojnička posada sa osmatračnicom, čardakom sa koga se pratilo da li dolazi neprijatelj. Na utvrđenjima palanaka mogle su se, dosta često, videti odsečene glave hajduka.
IZGRADNJA GRADSKIH UTVRĐENJA OD NABOJA
Posle povlačenja Turaka, pored zemunica najčešće se sreću kolibe, kuće pletere. Kolibe su građene od pruća, pokrivene busenjem ili olepljene blatom. Grizelini je 1775-1776. godine proputovao Banat i bio je zgrožen u kakvim naseljima živi stanovništvo i koliko je zaostalo. Opisao je staništa u Banatu kao „bedne kolibe sagrađene od pletera, a pokrivene trskom ili slamom“.
Kuća – pletera od vrbovog pruća, je često poluzemunica od jednog ili dva odeljenja za stanovanje, bez prozora. U njima je živelo više porodica, odnosno, bile su to kućne zadruge. Ustvari, takva kuća ličila je više na kolibu izrađenu od pruća, drveta ili busenja, najčešće pokrivena trskom, rogozom, šašom ili slamom. Čak je tako od busenja bila sagrađena sakulska crkva 1755. godine. Grizelini govori da ima dosta razbojnika koji su u šumi dočekivali putnike i pljačkali ih. Ne tako retko, udruženi u četama napadali su ruralna naselja, pljačkali ih i palili. To je bio jedan od razloga zašto nisu gradili velike i kvalitetne kuće.
Bečki dvor je hteo da iskoristi nenaseljenu banatsku ravnicu, pa je posle proterivanja Turaka, početkom 18. veka počeo sa kolonizacijom. Krajem 1722. godine zemaljska vlast izdaje uputstvo svim dištriktima da stambene zgrade grade od boljeg materijala i s više prostorija, kako bi bar svaki bračni par imao svoje odeljenje. Čak se preporučivalo da i ekonomske zgrade, odnosno štale, grade od čvrstog materijala u kojima bi stoka na slami provodila zime. Rezultat toga je bilo da su naselja sredinom 18. veka bila rekonstruisana i ušorena sa solidnim kućama, kao što je bilo u Opovu.
Naročito je izgradnja ovakvih kuća oživela 1766/67, kada je država o svom trošku gradila kuće nemačkim kolonistima. Doduše, zemunice još nisu sasvim iščezle, a ni pletere. Po istoričaru Srećku Milekeru, zemunice su zabeležene i 1773. godine u Bavaništu, Banatskom Novom Selu i Dolovu.
Prema statističkim podacima, bilo je 218 zemunica prema 876 kuća. Najverovatnije da ih je bilo i u drugim delovima Banata.
Što se tiče gradnje kuće u vojničkim naseljima, one se nisu nimalo razlikovale od civilnih. Vojnici u kikindskom i pančevačkom dištriktu dobijali su zemljišne parcele za obradu ali su vrlo primitivno živeli. Stanovali su u kolibama izgrađenim od pruća ili busenja, a bilo je ne tako malo i zemunica. U takvoj kući, sa jednim odeljenjem, stanovala je cela jedna familija, vojnička rodbina.
Sa kolonizacijom Banata u toku 18. veka sela počinju da se ušoravaju a planskom kolonizacijom formirala su se i neka nova naselja. Administrativna uprava nad Banatom bila je poverena grofu Klaudiju Florimundo Mersiju, nepunih 20 godina. On je za to vreme opustošeni i zaostali Banat pretvorio u naprednu privrednu oblast. Izvršeno je preme ravanje zemljišta, počelo je regulisanje reka i izgradnja puteva, otpočelo je odvodnjavanje i isušivanje močvara, što je sve doprinelo da se stanovništvo preorijentiše sa sto čarstva na intenzivnu zemljoradnju i da se vezuju za jedno naselje. Nemački kolonisti dobijaju materijal za izgradnju kuća i ekonomskih zgrada ali i to nisu bile kuće od čvrstog materijala već najskromnije nabijače.
Postoje podaci da je car Josif II 1787. godine izdao naredbu, da se u svakoj kući, kako u centru, tako i na periferiji, izgradi odžak, kako bi se sprečili učestali požari. Među tim, starosedeoci prihvataju ovaj način izgradnje staništa ali i dalje mahom žive u zemunicama i poluzemunicama. Da su se dugo zadržala ovakva staništa svedoči snimak iz 1959. godine poluzemunice u okolini Vršca. Tek krajem 18. veka nemačkim kolonistima država gradi kuće od cigle, pokrivene crepom.
Takođe su se i putrike dugo zadržale iako datiraju iz praistorije. U narodu su dugo označavali svaku sirotinjsku kuću putrikom. U Sajanu je do 60-tih godina 20. veka bilo sačuvano nekoliko građevina specifičnog izgleda sa karakterističnim ravnim krovom, a zvali su ih putrike. Plitki temelji i zidovi bili su sagrađeni od naboja. Po dužini zgrade, na zidove je bila postavljena drvena greda, poduprta u sredini drvenim stubovima. Na srednjoj gredi, prema zidovima, postavljale su se drvene motke, na koje se stavljao sloj trske. Trska se olepljivala sa gornje strane blatom, pomešanim sa plevom i slamom. Putrike nisu imale prave prozore, nego se u otvor zida direktno ugrađivalo staklo. Ona je imala otvoren odžak…
Odlomak preuzet iz knjige „Banat je kao priča“, Zrenjanin 2011.
Autorke: Verica Nikolić i Regina Milanov
Glavni urednik: Zoran Slavić
Foto: novomilosevo.devbin.org, zemljanarhitektura.com, www.kucacuvarkuca.com, www.belapalanka.org.rs
.gif)
.gif)
