Žarko Zrenjanin: 120 godina od rođenja, 80 od pogibije i 70 od podizanja spomenika

Žarko Zrenjanin (Izbište, kod Vršca, 11. septembar 1902 — Pavliš, kod Vršca, 4. novembar 1942) bio je revolucionar, učesnik Narodnooslobodilačke borbe, jedan od organizatora ustanka u Vojvodini i narodni heroj Jugoslavije.

800px Zarko Zrenjanin kao ucenik — Žarko Zrenjanin kao učenik osnovne škole / Muzej Vojvodine

Godine 1923. završio je Učiteljsku školu i službovao u makedonskom selu Kanatlarci, a potom u rodnom Izbištu. Pored prosvetnog, bavio se i prosvetiteljskim radom. Godine 1927. je postao član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije, a ubrzo je postao sekretar Okružnog komiteta KPJ za južni Banat. Godine 1933. je bio uhapšen zbog izdavanja ilegalnog komunističkog lista i osuđen na tri godine zatvora.

Nakon izlaska sa robije 1936. godine, nastavio je sa partijskim radom radeći na obnovi partijskih organizacija u Vojvodini. Krajem 1938. je obnovio rad Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, a 1939. godine je postao njegov politički sekretar. Zbog političko-revolucionarnog rada bio je više puta hapšen. Godine 1940. izabran je u članstvo Centralnog komiteta KPJ.

31 310 10605 — Žarko Zrenjanin / Muzej Vojvodine

Nakon okupacije Jugoslavije, 1941. godine organizovao je pripreme za oslobodilačku borbu u Vojvodini. Najviše je radio u Banatu i inicijator je stvaranja partizanskih odreda i njihovih prvih oružanih akcija. Posle teških udaraca koje su organizacije KPJ u Banatu i Bačkoj pretrpele u leto i jesen 1941, radio je na njihovom obnavljanju. Poginuo je u sukobu sa okupatorskim snagama, koje su novembra 1942. godine opkolile kuću u Pavlišu, u kojoj se nalazio.

Kuca u ulici Zarka Zrenjanina br. 27a opsti izgled — Kuća u ulici Žarka Zrenjanina br. 27a u Pavlišu, kojoj je poginuo Žarko Zrenjanin / Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd

Za narodnog heroja je proglašen 5. decembra 1944. godina, a 2. oktobra 1946. banatski grad Petrovgrad je u njegovu čast preimenovan u Zrenjanin.

Gradski Narodni odbor Petrovgrada je 2. oktobra 1946. godine, na drugu godišnjicu oslobođenja, doneo odluku da grad Petrovgrad ponese ime ovog revolucionara — Zrenjanin. Ministarstvo unutrašnjih poslova NR Srbije donelo je 23. decembra 1946. godine saglasnost sa odlukom o preimenovanju Petrovgrada u Zrenjanin.

Narodni heroj

Oktobra 1943, na predlog Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine, Vrhovni štab NOV i POJ doneo je odluku o proglašenju prvih narodnih heroja iz Vojvodine. Među petoro odlikovanih — Sonja Marinković, Boško Palkovljević Pinki, Janko Čmelik, Radivoj Ćirpanov i Stanko Paunović Veljko, nije bilo imena Žarka Zrenjanina, jer se sa sigurnošću nije znalo da li je živ ili mrtav. Da bi se održao borbeni moral, neki pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u Banatu su proturali lažnu vest da je Žarko živ i da je vest o njegovoj pogibiji laž okupatora. Ovu vest objavila je čak i Radio stanica „Slobodna Jugoslavija”, pa je uverenje da je Žarko „možda živ” potrajalo sve do oslobođenja Banata, oktobra 1944. godine.

Zarko Zrenjanin 1973 Yugoslavia stamp — Poštanska marka PTT Jugoslavije iz 1973. godine sa likom Žarka Zrenjanina

U toku 1944. godine, Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu je Centralnom komitetu KPJ dva puta — u martu i novembru, uputio pismeni predlog da se Žarko Zrenjanin i Toza Marković proglase za narodne heroje. Odlukom Predsedništva AVNOJ-a, a na predlog Vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Josipa Broza Tita, kao istaknuti pioniri narodnog ustanka za herojska dela na bojnom polju i herojsko držanje pred neprijateljem Žarko Zrenjanin i Toza Marković su 5. decembra 1944, posmrtno odlikovani Ordenom narodnog heroja.

Sahrana

Posle oslobođenja zemlje, usledila je potraga za posmrtnim ostacima Žarka Zrenjanina i Strahinje Stefanovića. Pored porodice, u potragu su se uključili i komiteti KPJ u Vršcu i Petrovgradu.

Ubrzo se javio Miloš Jankov, koji je sa još jednim čovekom, od strane policije bio određen da Žarkovo i Strahinjino telo sahrani na Bagljašu, u masovnim grobnicama. Oni su tada odlučili da ne ispune naređenje policije i da radi kasnijeg lakšeg nalaženja, njihova tela sahrane na jednoj ledini.

Zarko Zrenjanin — Slika narodnog heroja Žarka Zrenjanina (1902-1942), skeniran iz knjige „Narodni heroji Jugoslavije“, „Mladost“ Beograd 1975.

Posle četiri pune godine, mesto gde su sahranjeni se promenilo, pa je usledila kraća potraga za tačnom lokacijom gde su sahranjeni. Po želji porodice, Žarko je sahranjen u Vršcu. Prenos i sahrana njegovih posmrtnih ostataka izvršena je 2. oktobra 1945. godine.

Uz prisustvo više hiljada ljudi iz čitave Vojvodine, Žarko je sahranjen u centru Vršca, na tadašnjem Lenjinovom trgu (danas Svetosavski trg) u takozvanom Ruskom parku. Ispred Komunističke partije Jugoslavije, od Žarka Zrenjanina se oprostio Jovan Veselinov, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu i njegov nekadašnji drug sa robije.

Spomenik narodnom heroju Žarku Zrenjaninu

Lokacija: Ulica kralja Petra Prvog, ispred zgrade Komiteta KPJ
Autor: Rade Stanković, vajar
Godina podizanja: 1952.

Otkrivanje spomenika Zarku Zrenjaninu 2 — Otkrivanje spomenika Žarku Zrenjaninu 1952. godine / Muzej Jugoslavije

Otkrivanje spomenika Zarku Zrenjaninu — Otkrivanje spomenika Žarku Zrenjaninu 1952. godine / Muzej Jugoslavije

Spomenik je 1952. godine postavljen na glavnom gradskom trgu, na mestu gde se pre Drugog svetskog rata nalazio spomenik kralju Petru I Karađorđeviću (a pre njega spomenik Kiš Erneu). Zbog pretvaranja trga u parking zonu i izgradnje fontane na tom mestu, 1964. godine je premešten na današnju lokaciju, u Ulici kralja Petra Prvog, ispred zgrade nekadašnjeg Komiteta.