Srbi neimari u Velikom Bečkereku (Petrovgradu)

Graditeljsko nasleđe Zrenjanina koje je koncentrisano u starom gradskom jezgru, nastajalo je u kontinuitetu od klasicizma pa sve do moderne arhitekture i internacionalnog stila, odnosno u periodu 19. i  prve polovine 20. veka.

Na prste jedne ruke mogu se nabrojati sačuvane građevine podignute u 18. veku, među kojima su najvrednije dve pravoslavne crkve (Uspenska iz 1746. i Vavedenska iz 1776.). Razlog gubitka graditeljskog sloja iz 18. veka je svakako veliki požar iz 1807. godine koji je gotovo u potpunosti uništio barokni Bečkerek. Srbi, pojedinačno najbrojniji narod, bili su vlasnici mnogih kuća, a svakako i dunđeri, ali nije ih bilo među projektantima i inženjerima.

Tokom 19. veka, naročito na njegovom kraju, za projektovanje građevina javne namene, za koje je naručilac i investitor država, zaduženi su bili arhitekte iz Budimpešte ili Temišvara (Josif Fišer, Eden Lehner i Đula Partoš, Ištvan Kiš, Šandor Ajgner, Jozef Hubert itd), dok su za bogate Bečkerečane projektanti bili uglavnom Mađari i Nemci, takođe pridošli iz većih gradova (Rudolf Jaric, Ferenc Pelzl, Ištvan Detki) ili lokalni građevinari, odnosno zidarski majstori (Janoš Panji, Nandor Hof, Janoš Meršbaher). Tek na samom kraju 19. veka pojavljuje se prvi neimar Srbin koji će projektovati raskošnu palatu u glavnoj ulici.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prva zgrada u Velikom Bečkereku koja je podignuta prema planovima srpskog arhitekte је palata Pravoslavne crkvene opštine (Srpske štedionice) iz 1899 – 1900. godine. Srpska pravoslavna crkvena opština angažovala je arhitektu Milana Tabakovića iz Arada da izradi planove za jednospratnu palatu u kojoj će biti smeštene prostorije Pravoslavne crkvene opštine i Srpska štedionica, prva novčana ustanova velikobečkerečkih Srba, sa stanovima za smeštaj činovnika i crkvenih velikodostojnika.

Nakon Prvog svetskog rata, kada je teritorija današnje Vojvodine ušla u sastav novoformirane Kraljevine SHS, na poziv velikog župana Torontalske županije dr Slavka Županskog, na mesto gradskog arhitekte dolazi Dragiša Brašovan iz Budimpešte. Iako se kratko zadržao u Bečkereku, svega godinu i po dana (od maja 1919. do novembra 1920) ostavio je značajan trag u arhitekturi grada u dvadesetim godinama 20. veka izradivši projekat rekonstrukcije zgrade Srpske zadružne banke i porodične kuće dr Slavka Županskog. Kasnije će se vraćati još nekoliko puta na poziv grada zbog rekonstrukcije gradskog pozorišta (1923) i Sokolskog društva, da izradi planove za Sokolski dom (1924). Angažovao ga je i Zoltan Perišić, bivši gradonačelnik, da mu projektuje porodičnu vilu na obali Begeja (1926).

Tek tridesetih godina 20. veka Srbi će uzeti aktivnije učešće u arhitektonskoj produkciji i preuzeti vodeću ulogu kada su u pitanju značajni državni projekti ili projekti privatnih investitora. U toj deceniji donose se novi građevinski zakoni, a grad se intenzivno razvija obogaćen prvim objektima građenim u stilu moderne arhitekture. Najznačajniji je Đorđe Tabaković, sin Milanov, prema čijim planovima je izvedeno oko deset objekata u Petrovgradu. Angažovao ga je grad za izgradnju Dečijeg doma (1934) i zgradu podružnice Javne berze rada (1938); a pravoslavna crkva za podizanje manastira svete Melanije (1935) i parohijskog doma svetosavske crkve (1938), ali su ga nagažovali i bogati privatni naručioci.

U četvrtoj deceniji pojavljuje se još nekoliko inženjera. Braća Tomić (Zoran i Borivoj) iz Pančeva projektuju vilu zubaru dr Juliju Kinsleru u Svetosavskoj ulici (1931). Zoran izrađuje projekat zgrade Trgovinsko-industrijske komore (1935), a Borivoj Doma Crvenog krsta (1936).

Novčane ustanove jačaju u ovom periodu, te se u glavnoj ulici gradi dvospratna zgrada ekspoziture državne Hipotekarne  banke (1936) prema projektu Dragomira V. Petkovića, arhitekte iz Beograda. Grad podiže novu osnovnu školu u Gradnulici (1937) posvećenu kralju Aleksandru ujedinitelju, a projekat je poveren gradskom inženjeru Velislavu Nikoliću, i školu u Maloj Americi čije planove potpisuje ruski arhitekta Sergej Novicki. Petrovgradski lekar dr Zoran Kamenković angažovao je arhitektu Ivana Đ. Stojkovića iz Petrovgrada za projekat novog sanatorijuma. Još jedan lokalni građevinski inženjer, Pavle Ninkov, aktivno radi u međuratnom periodu. Iako je njegov projekat ambulante Okružnog ureda za osiguranje radnika iz 1929. godine (danas zgrada hitne pomoći), urađen u maniru klasične arhitekture, tridesetih godina projektuje porodične kuće u stilu pročišćene moderne. Zlata Zebić iz Beograda, prva je žena projektant u gradu koja potpisuje planove zgrade Kapetanije 1940. godine. Grad je takođe imao nameru da izgradi novu zgradu Banovinske bolnice, železničku stanicu i skautski dom, ali ove ambicije su ostale samo na papiru, jer ih je rat onemogućio.

Nakon Drugog svetskog rata, pedesetih godina, formiraju se urbanistički zavodi i projektantski biroi gde lokalni inženjeri izrađuju urbanističke planove za nova naselja i projekte zdanja novih institucija.

Spisak srpskih predratnih arhitekata i inženjera

Milan Tabaković – Arad
Dragiša Brašovan – Veliki Bečkerek, Beograd
Đorđe (Durica) Tabaković – Novi Sad
Braća Tomić (Borivoj i Zoran) – Pančevo
Dragomir V. Petković – Beograd
Velislav Nikolić – Petrovgrad
Ivan Đ. Stojković – Petrovgrad
Pavle Ninkov – Petrovgrad
Zlata Zebić – Beograd
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin www.zrenjaninheritage.com

Autor: Bojan Kojičić, istoričar umetnosti