Reklama na području Vojvodine od sredine 19. veka

Nastanak i razvoj reklame direktno je uslovljen privrednim i tehnološkim razvojem ljudskog društva. Reklamiranje i oglašavanje se tokom opšteg istorijskog razvoja menjalo i prilagođavalo potrebama poslovnog i društvenog života.

Njen značaj su još u dalekoj prošlosti shvatali trgovci i zanatlije, ali se o reklami kao savremenom propagandnom sredstvu – s dobro sročenim tekstom i dopadljivim likovnim rešenjem, može govoriti od sredine 19 veka.

Privredni razvoj Vojvodine tokom 19. veka nije imao isti intenzitet kao u većini evropskih zemalja. Jačanje ekonomske osnove društva i porast broja zanatskih i trgovačkih radnji doveli su do konkurentske borbe u kojoj reklama postaje moćna poluga poslovnih uspeha.

Krajem 19. i početkom 20. veka, u uslovima sveopšteg prosperiteta, kada dolazi do ekspanzije industrijske proizvodnje, borba za tržište postaje sve oštrija. Potencijalne kupce trebalo je privući ne samo kvalitetom proizvoda, već i lepotom njihovog dizajna kao i pravovremenim i dobro osmišljenim oglasom i reklamom. Sam dizajn proizvoda kao i pojedinih vidova reklama, menjao se u skladu sa stilskim odlikama određenog perioda.

Jedna od najstarijih formi reklame bila je reklama u obliku znaka firme – TABLA ili CIMER. Ove table su u početku služile za orijentisanje potrošača. Ukrašavane likovnim prikazima, simbolima određene delatnosti, vremenom su dobile reklamnu funkciju. Nešto kasnije su se pojavile i razne vrste štampanih oglasa:

NOVINSKI OGLASI se na području Vojvodine pojavljuju od sredine 19. veka. Starije novinske reklame su se sastojale od dužih tekstova. Vremenom se tekst smanjuje a reklama, kao vizuelnu podršku, dobija grafičke elemente. Kraj 19. i početak 20. veka doneli su secesijske motive i fotografiju u novinske oglase.

REKLAMNI LISTIĆI I PLAKATI i danas predstavljaju popularno propagandno sredstvo. Reklamne listiće, malih formata, dopadljive i efektne, najčešće su koristili trgovci, zanatlije i industrijalci. Plakati su korišćeni za reklamiranje zanatskih i trgovačkih proizvoda, da bi već od 19. veka počeli zahvatati i sferu duhovne kulture (plakati za pozorišne i bioskopske predstave, koncerte…)

FOTOGRAFIJA je postala moćno sredstvo ubeđivanja već od samog svog nastanka u 19. veku. Prve fotografske ateljee otvorili su Ištvan Oldal u Velikom Bečkereku i Georgije Knežević u Novom Sadu (1854.) U prvo vreme fotografija je korišćena u svojstvu samoreklamiranja, kojom su se fotografi „preporučivali”, da bi vremenom postala sastavni deo likovno-grafičkih kompozicija svih vrsta štampanih reklamnih oglasa.

DOPISNE KARTE su vrlo brzo nakon svog pojavljivanja (1869.) dobile i reklamnu funkciju. Kada su se, vremenom, na njihovoj prednjoj strani, pojavile ilustracije, počele su da se koriste i kao narudžbenice.

RAZGLEDNICE, na čiju su pojavu uticali fotografija i visoka štampa (poč.20. veka), vrlo brzo su zamenile dopisnu kartu. Pored eksterijernih i ambijentalnih prikaza, razglednice su činili i elementi koji su ih uvrstili u sveru markentinga: motivi privrednih objekata, zanatskih i trgovačkih radnji…

KALENDARI, džepni, zidni, stoni, sa pregledom dana i verskih praznika, rano su počeli da se koriste za propagiranje različitih ideja, dobivši tako reklamnu funkciju.

Pored navedenih štampanih reklama, korišćen je i tzv. vizuelno grafički identitet u svojstvu reklame. Po ovim se podrazumevaju memorandumi, pisma, narudžbenice, nota računi, cenovnici, zaštitni znaci, nalepnice, etikete i sl.

MEMORANDUMI su pisma sa štampanim ukrasno-propagandnim zaglavljem koja se upotrebljavaju u službenoj prepisci;

ZAŠTITNI ZNAK je proistekao iz potrebe da proizvođač svoje proizvode učini prepoznatljivim i da ih zaštiti od falsifikovanja;

NALEPNICE I ETIKETE su takođe proistekle iz potrebe za vizuelnom prepoznatljivošću;

NOTA-RAČUNI su štampani u vidu blokova. Na jednoj strani se nalazila preporuka trgovačke ili zanatske radnje u vidu teksta ili slike, a na drugoj rubrika za račun, naziv i sedište firme;

KATALOZI I CENOVNICI su takođe korišćeni u reklamne svrhe. Oni su, po pravilu, sadržali tekst, fotografiju i cenu proizvoda koji se nudi;

AMBALAŽA, tj. dizajn pakovanja se manjao u skladu sa razvojem tehnologije, umetničkih stilova, tehnike štampanja…

IZLOG je predstavljao prvi kontakt potencijalnog kupca sa određenim proizvodima. Zanatlije i trgovci su mu posvećivali posebnu pažnju. Skladan, dopadljiv i maštovito aranžiran izlog oduvek je sugestivno delovao na kupca i njegovu odluku da kupi određeni proizvod.

REKLAMA NA FILMU se pojavila sa prvim stacioniranim bioskopima po gradovima. Minuti u bioskopima pre početka filmskih projekcija bili su “carstvo” reklama. Ujedno, bioskopske reklame su početkom 20. veka postale najzastupljenije reklame na stranicama novina.

RADIO-REKLAME su nastale gotovo uporedo sa pojavom prvih radio stanica 20-tih godina 20. veka. Radio Beograd je počeo sa radom 1924. godine. Svakog utorka, četvrtka i subote je prenosio koncerte, vesti, servisne informacije, berzanske izvešzaje i reklame.

Sačuvani materijal iz ovog vremena ilustruje bogatu reklamno-komercijalnu delatnost trgovina, zanatskih radnji i fabrika. On potvrđuje kontinuirani razvoj marketinga koji se odvijao pod evropskim uticajima.
Reklame su uvek održavale atmosferu, ukus i stil jedne epohe. One su odraz društvenog, privrednog i političkog života, ali i umetničkih i kulturnih promena i dešavanja u određenom periodu.

Autor: mr Rajka Grubić, muzejski savetnik – etnolog Narodnog muzeja Zrenjanin

Sve fotografije su vlasništvo Narodnog muzeja Zrenjanin