Privilegija Marije Terezije kojom je Veliki Bečkerek dobio status trgovišta

Privilegija Marije Terezije iz 1769. godine je povelja koju je 6. juna 1769. izdala Marija Terezija, a na osnovu koje je Veliki Bečkerek dobio status trgovišta. Time je bio omogućen ekonomski i politički uspon ovog naselja u narednom periodu. Privilegija se danas čuva u zbirci povelja Istorijskog arhiva Zrenjanin.

Godinu dana pre izdavanja Privilegije, sin i savladar Marije Terezije, Josif II, obilazio je Banat kako bi se na licu mesta obavestio o tamošnjim prilikama. U Bečkereku je boravio 10. maja 1768. i tom prilikom je u svoj putnički dnevnik zabeležio samo da je reč o „prilično velikom naselju“. Međutim, u jednom memorandumu koji je neposredno zatim uputio Mariji Tereziji, pisao je:

„Po mom iskustvu, Bečkerek je najzdravije mesto u Banatu. Bečkerečki upravni distrikt je najplodniji. Oko Bečkereka se prostire najpodesnije zemljište za kolonizaciju. Samo naselje je dovoljno veliko. Ne nedostaje ništa drugo, nego da se upravniku sazida kuća, za smeštaj službenih kancelarija i arhive. Budući da Bečkerek leži na Begejskom kanalu, on je u vezi sa Temišvarom i celim svetom. Mnogo njih se doseljava ovde iz Temišvara“.

Rukovodeći se ovim izveštajem i tekućim trendovima kolonizacije, Marija Terezija je iduće godine izdala privilegiju kojom je naselju dodelila status trgovišta.

Tekst Privilegije:

“Mi, Marija Terezija po milosti Božjoj rimska carica, udova, kraljica Mađarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije itd., nadvojvotkinja Austrije, vojvotkinja Burgundije, velika vojvotkinja Erdelja, kneginja Milana, Mantove, Parme itd., grofica na stepenu vojvotkinje Habsburga, Flandrije, Tirola itd., obudovljena kneginja Lotaringije i Bara, velika kneginja Toskane itd.

Priznajemo javno ovim pismom i objavljujemo svakome da opštinu mesta Veliki Bečkerek u našoj Tamiškoj županiji najmilostivije uzdižemo na stepen grada, što je to mesto najponiznije umolilo da mu se dodeli privilegium. Povodom ove najponiznije molbe i povodom preporuke naše Banatske zemaljske administracije, putem ministarske deputacije kod banke, kao i povodom najponiznije sačinjenog ugovora sa bankom, najblagonaklonije smo odlučili da mesto Veliki Bečkerek zasad uzdignemo na stepen trgovišta, u najblagonaklonijoj nameri da podižemo rukodelstvo i zanatstvo i u uverenju da će se stanovnici prvenstveno posvetiti ovom proizvođačkom staležu, da će pribaviti još nedostajuće rukodelce i veštake, da će ovome privući svoju decu i da će je dati da se pouče u čitanju, pisanju, računanju kao potrebnim znanjima u zanatliskom i trgovačkom staležu, kao i u izučavanju nemačkog jezika.

A kada vremenom zanatstva i veštine, zajedno sa trgovačkim staležom u ovom trgovištu, budu većma uzdignuti, bićemo u svako doba skloni ovom tržištu dodeliti i prava jednog grada. U ovom najblagonaklonijem uverenju dodeljujemo ovim gorepomenutoj opštini, u čijem sastavu želimo da podrazumemo i Nemce koji se u Velikom Bečkereku već nalaze, kao i one koji će se i ubuduće doseliti, privilegiju sastojeću se iz niženavedenih tačaka i proglašavamo najmilostivije

P r v o:

Sadašnje i buduće stanovnike ovog našeg tržišta Velikog Bečkereka za slobodne ljude. Međutim, pritom naređujemo da se tamošnja opština ima deliti na građane i sustanovnike (Beisassen). Pod građanima imaju se podrazumevati oni koji upražnjavaju kakvo rukodelstvo ili trgovački obrt, te time vrše svoju proizvodnu struku. Pod sustanovnicima, međutim, imaju se podrazumevati oni koji svoju ishranu obezbeđuju zemljoradnjom, vinogradarstvom ili nadničenjem. Pri tome se građanskoj opštini priznaje pravo da, uz prisustvo i pod pretsedništvom svagdašnjeg upravnika Bečkerečkog dištrikta, izabere na dve godine osam savetnika, uključivo sa tržišnim sudijom; da se za savetničko mesto svaki put imaju predložiti Banatskoj zemaljskoj administraturi po dva katoliko uključivo grko-katolika, i dvojica grčko-nesjedinjenih a ona će od ovih kandidata imenovati najsposobnijeg; međutim, s obzirom da je broj katoličkih građana i sustanovnika još malen, to želimo ovom prilikom najmilostivije odobriti da se samo za tri savetnička mesta prelažu katolički subjekti, uključujući sjedinjene. Za tržišnog sudiju ima se svake godine ustoličiti putem naimenovanja, naizmenično, jedan nesjedinjeni, a drugom prilikom jedan katolik ili sjedinjeni savetnik; međutim, ima se početi jednim nesjedinjenim u tu svrhu će savetnici između sebe, i to kada zvanje tržišnog sudije pripada nesjedinjenom predložiti Zemaljskoj administraturi trojicu, a kada je na redu jedan katolik ili sjedinjeni kandidat dvojicu, da bi ova najsposobnijeg imenovala za tržišnog sudiju. Što se tiče sindikusa, neka magistrat – po svome obrazovanju – predloži u tu svrhu ono lice koje je za to izabrano (ausersehen), Zemaljskoj administraturi na potvrdu. Ta se potvrda ima obaviti svaki put kada se imenuje tržišni sudija: kada pak naša Administratura ne nađe predloženo lice dovoljno sposobnim za sindikusa, magistrat ima predložiti koje drugo lice.

Izbor kandidata za savetnička mesta kao i za zvanje tržišnog sudije neka se obavi u prisustvu upravnika dištrikta, koji ima da zbroji glasove: tek potom se imaju tržišni sudija, savetnici i sindikus podvrći obavezi polaganja zakletve. Sedmorica savetnika pod pretsedništvom svog izabranog i potvrđenog tržišnog sudije imaju da, do podizanja buduće sudske zgrade, nedeljno dva puta – naime ponedeljnikom i petkom, a ukoliko na koji od navedenih dana pada praznik, narednog dana – u svojim kućama, sa svojim sindikusom održavaju sednice i raspravljaju sve građanske stvari, kupovine i prodaje po budućim propisima, sa područja određenog im tržišnog sreza, kao i da putem svog sindikusa verno pribeležavaju u zapisnik i druge senatske knjige po budućim instrukcijama, pri čemu je prepušteno tržišnom savetu na slobodno odlučivanje koga će naimenovati za zvaničnika, tržišne služitelje, eventualno u većem broju opštinske služitelje, međutim, celokupan savet, uključujući sindikusa i ostale koji se u službi nalaze, ima biti potčinjen upravniku distrikta kao kraljevskom komesaru, kao što je to slučaj u ostalim našim nemačkim naslednim zemaljskim gradovima i tržištima. U pogledu količine poreze koju je tržište dužno da plati želimo.

D r u g o:

Po tadašnjem iznosu kontribucije srpsku i katoličku opštinu u toku četiri naredne godine, najmilostivije opteretiti sa po pet hiljada dvesta dvadeset dve forinte i 44 ¾ krajcara: no ukoliko bi vremenom nastupilo povišenje kontribucije, tržište je dužno da se postara o iznosu koji na njega otpada; pravo na kuvanje piva, pečenje rakije, zatim na točenje pića i na kasapnice pridržavamo doduše sebi kao naročitu Regale, međutim, što se tiče prava na točenje pića i na kasapnice, voljni smo najmilostivije odobriti da se u toku prve četiri godine višak prihoda koje tržište stiče povrh zakupnog iznosa od jedne hiljade trideset i pet forinata u pogledu točenja pića i tristotine dvadeset i pet forinata od kasapnica – sa kojim se iznosom opterećuje – upotrebi u korist opštine, na slučaj da tržištu putem podzakupa ili drugim načinom naročitom prilježnošću više dobija ili pri drugim načinom naročitom prilježnošću više dobija ili privredi.

T r e ć e:

Onaj prirast u porezi preko iznosa utvrđenog u korist erara i koji je predviđen na četiri godine a koji pritiče od priliva građana i sustanovnika za to vreme, prepuštamo opštini za njene potrebe, ali će ne samo novonaseljeni Nemci već i ostali doseljenici uživati oprost u toku onoliko godina koliko je vreme predviđeno u ostalim koloniziranim mestima.

Č e t v r t o:

Da se tržište Veliki Bečkerek ubuduće oslobodi od otkupa davanja kuluka u naturi pod uslovom da se za to ima platiti godišnje 82 forinte. Deputatu u drvu ima se sto forinata doprinositi za sve činovnike dištrikta. Što se tiče predaje sena, imaće se u vidu sveopšti propisi koji važe u celoj zemlji, a do tog vremena ostaju u važnosti dosadašnji propisi.

P e t o:

Najmilostivije naređujemo da se kontribucija i druge dažbine zatim opštinski izdaci imaju razrezati na celu opštinu ne izuzimajući tržišnog sudiju, savetnike, zatim ober i vice-oberkneza sve dok se ovi tamo nalaze i to prema imovnom stanju, a ova podela kontribucija i dažbina ima da se proteže i na imetak sindikusa i kanceliste, s obzirom da želimo da se ova dvojica oslobode samo od kontribucije od glave (contributio a capite): imaće da se vodi i jedna uredna knjiga o zemljišnom posedu i poreska knjiga o celokupnom zemljištu: celokupna kontribucija i ostale dažbine imaju se putem tržišnog suda hitno ubrati i predati blagajni upravnog zvanja u rokovima koji će se utvrditi, pri čemu je naša najmilostivija volja da otkup robota od kojih je opština Veliki Bečkerek oslobođena, ostali podanici dištrikta imaju u naturalnoj roboti obaviti: međutim, da prilikom podele dažbine ne bi nastupila nejednakost i da siromas ne bi bili opterećeni nasuprot bogatim, to se ovakve podele imaju obaviti u prisustvu i inače pretpostavljenog upravnika u policiskim i ekonomskim stvarima ili da bar sa njegove strane budu ratificirane.

Š e s t o:

Tržište Veliki Bečkerek imaće i dalje da besplatno obezbedi, u svako doba, vojnoj sili potrebno besplatno konačište, kao i da, uz pravilnu i jevtinu bonifikaciju, pribavi za našu najvišu službu potrebnu tegleću stoku i ljudstvo za teglenje lađa, kao i potrebne priprege, te će pripregu za teglenje lađa davati na način uobičajen u zemlji, ili po reglementu koji bi se ubuduće uvodio. Ljudima određenim za teglenje, a koji se imaju uzeti od sustanovnika (Beisassen), platiće se od strane naše zemaljske administrature, po milji, određena jevtina nagrada; pri tome ima se svaka asistanca pružati i privatnicima i kameralnim strankama, ali sve ove ne smeju preceniti u pogledu visine plaćanja, a u njih će imati uvida ex officio upravnik dištrikta: uostalom, ovlašćuje se tržišni sud da pod nadzorom i uvidom upravnika dištrikta sačini naredbu o vojnim konačištima i priprezi.

S e d m o:

Taksa na meso ima se regulisati poput one u gradu Temišvaru: a što se tiče propisa koji se odnosi na hleb i brašno, želimo primetiti da će naša zemaljska administratura s vremena na vreme dostavljati propise, s tim da se javno obznane.

O s m o:

Želja nam je da navedenom tržištu ovim dodelimo pravo da može, sem nedeljnih pijaca koje su u početku nedeljom, a zatim u subotu, na dan u oči nedelje održavane, i u toku godine održati dva javna godišnja vašara; prvi na dan srpskog Spasovdana, a drugi 1. oktobra po starom a 12. oktobra po novom kalendaru. Isto tako i pravo na ubiranje mestarine, vagarine i popaše (koja se zadnja nema plaćati za onu stoku koja je u prolazu ili izgonu za vašar na nekom drugom mestu, a kojoj se kao i ranije ima dozvoliti slobodna paša) biće na način kako se to u gradu Temišvaru ubira; međutim jedna trećina od ovih prinosa da ima se zadržati za buduće zidanje jednog siročadskog doma pri čemu se, međutim, tržištu izrično zabranjuje da bilo od ove ili od koje druge opštinske uštede svojevoljno vrši kakvo građenje ili da vrši izdatke u svoti koja prekoračuje jednu stotinu forinata bez prethodnog pristanka zemaljske administrature, koji će pristanak tržišni sud pribaviti putem upravnika dištrikta.

D e v e t o:

U pogledu taksa za pravo građanstva kao i taksa za pretres toga prava propisaće se u budućnosti po normalima, a u pogledu sporteli koji se imaju odobriti svagdašnjem sindikusu i kancelisti takođe će se odrediti norme: takse za kupovinu ili prodaju kuća želimo utvrditi u iznosu od pola krajcare na jednu forintu, kako je to uobičajeno u predgrađima Temišvara.

D e s e t o:

Tržišnoj opštini odobriće se upotreba sopstvenog pečata sa slikom uspenja Bogorodičinog i sa kružnim natpisom: Sigillum liberi oppidi Becskerek sa pravom upotrebe takvog pečata u svojim tržišnim poslovima i jednovremeno.

J e d a n a e s t o:

Što se tiče ukonačenja naše vojske, davanje priprege i tegljača lađa, u § 6 ovo je već češće pomenuto, dakle tržište neće biti dužno da daje pripregu ili ljude – tegljače privatnicima ili kameralnim ljudima bez naročitog akorda ili nagrade: nasuprot toga, biće obavezno da za vreme rata daje priprege bez prigovora, prema potrebi; uostalom tržište se oslobađa za buduće od davanja doprinosa trabantima što iznosi po četrdeset osam forinata, jer je samo tržište pozvano da vrši ubiranje pa čak i predaju poreze upravnom zvanju: što se, međutim, tiče noćne straže, koja je do sada upravniku dodeljena, to mora i nadalje ostati; međutim, odobrava se tržišnom sudu obrazovanje dovoljne brojne patrole koja će obilaziti krčme i točionice pića iz njegove jurisdikcije, uklanjati građane i stanovnike koji se u ovima prekovremeno nalaze, prema prilikama zatvarati ih radi kažnjavanja.

D v a n a e s t o:

Tržišnom sudu odobrava se prvi stepen u policiskim i građanskim stvarima od manje vrednosti, kao i izricanje kazni po ovima, ali ne i u zlonamernim kažnjivim delima; prema tome odobrava se u potonjima i aprehenzija, a u prvim noticija pod uslovom da se apelacija ima u svakom slučaju uputiti od tržišnog suda upravnom zvanju dištrikta, koje zadnje ima ex officio da uzme uvid u policiskim stvarima kao i u stvarima bez vrednosti; tržišnom sudu ima se zaračunati uredna nagrada i u svemu se tačno pridržavati.

T r i n a e s t o:

Najmilostivije dozvoljavamo u pogledu Grka koji se u Velikom Bečkereku već nalaze ili se ubuduće nasele, akoji su u sastavu grčkog trgovačkog društva (griechische handlungs Companie) da tržišni sud ubere odnosnu kontribuciju za vreme dok ugovor tog društva još traje i da ovu predaje sudiji tog društva.

Najmilostivije želimo odobriti tržišnom sudu nadležnost i u tužbenim stvarima ove vrste trgovaca isto tako kao i u ostalim tužbenim stvarima.

Č e t r n a e s t o:

U pogledu dažbina esnafa biće merodavna pravila koja će se u zemlji propisati; do toga vremena, međutim valja ostati kod dosadašnjih običaja.

P e t n a e s t o:

Najmilostivije želimo odobriti da se za prve četiri godine isplaćuje godišnje; vremenskom tržišnom sudiji jedna stotina forinata; svakom od savetnika dvadeset pet forinata; sindikusu tržišnog suda, uključujući u stan tri stotine pedeset forinata; kancelisti, uključujući isto jedna stotina forinata; dvojici tržišnih služitelja svakom po pedeset forinata godišnje – sve ovo jedino iz prihoda povlašćenog tržišta i ekonomskih ušteda, bez i najmanjeg zakidanja tržišne poreze kao i ostalih obaveznih plaćanja. Pri tome u korist sindikusa i kancelista imaju da teku i kancelariske sportele po budućem razrezu.

Najzad, tržišni sud se obvezuje da po tržišnoj porezi i o ostalim primanjima, kao i o svima ostalim izdacima, uredno godišnje polaže račun putem upravnog zvanja našoj administraturi. Najmilostivije predviđajući da će se magistrat i celokupna opština tržišta Veliki Bečkerek u svemu najtačnije pridržavati naše najviše volje i zapovesti (in alle Stücken), najmilostivije naređujemo svima našim vlastima, stanovnicima i podanicima u našem temišvarskom Banatu – ma kakvog dostojanstva, staleža, zvanja ili svojstava bili – da pod pretnjom teškog kažnjavanja građanske stanovnike i sveopštu opštinu pomenutog tržišta Velikog Bečkereka u uživanju ove privilegije ni na koji način ne sprečavaju ili otežavaju, niti da drugoga navode da to čini, a zatim najmilostivije naređujemo, naročito vlastima, a prvenstveno našoj zemaljskoj admnistraturi da pomenuto tržište Veliki Bečkerek štiti u dodeljenim mu pravima i da mu ide na ruku.

To velimo ozbiljno, za dokaz čega je ovo pismo pečaćeno našim carsko-kraljevsko-nadvojvodskim visećim većim pečatom, Dato u našem glavnom i stonom gradu Beču šestog dana meseca juna po premilostivom rođenju Hrista našeg dragog Gospoda i Spasitelja u sedamnaest stotina šezdeset devetoj godina a u dvadeset devetoj godini naše vladavine”.

Marija Terezija s. r.
Franz Anton Khevenhüller s. r.

Po ličnom nalogu njenog najsvetijeg carskog veličanstva
Johan v. Hertelli c. p.
Karl Josef Kriegl s. r.

Unutrašnja obeležja
Privilegija je sastavljena na nemačkom jeziku i gotici. Sadrži petnaest članova kojima se regulišu različiti aspekti gradskog uređenja: stanovništvo se deli na slobodne građane i sustanovnike, propisuju se obaveze i davanja trgovišta, reguliše upotreba pečata, način izbora tržišnog suda (glavnog upravnog organa u mestu) itd.

Napomena: Tekst Privilegije preveden je sa nemačkog i publikovan u prvom broju časopisa Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu 1953. godine.
Izvor: Zrikipedia. com