Predstava „Mala mađarska pornografija“ kao autopsija sopstvene duše

68. FESTIVAL PROFESIONALNIH POZORIŠTA VOJVODINE

DNEVNIK KRITIČARA – DAN 3.

„Mala mađarska pornografija“, inspirisano delima Petera Esterhazija

Ujvideki Sinhaz, adaptacija i režija: Nikita Milivojević

Junak značajnog mađarskog pisca Petera Esterhazija, što je još šokantnije, u romanu ali i u sopstvenom životu, konačno i na pozorišnoj sceni, u suverenoj postavci Nikite Milivojevića, doživljava životni šok koji se po intenzitetu i dramatičnosti može meriti sa onim što doživljava antički Edip. U predstavi “Mala mađarska pornografija”, Esterhazi, uz umetničku asistenciju Nikite Milivojevića, kroz unutrašnji monolog, koji po surovoj istinitosti naliči na autopsiju sopstvene duše, svedoči o tome da je istinitost, ma koliko bila bolna, jedini preduslov pravog očišćenja. Sopstvenog ali i opšteg. Mada bi se ova čista tragedija čoveka u komunizmu/staljinizmu, mogla pročitati i kao kantata o pobedi umetnosti nad obzirima, traumama i stidu, u sebi samom. U Mađarskoj, Evropi, i svuda! A evo šta se desilo u pravom Esterhazijevom životu, potom i u njegovoj literaturi – kao ostvaren i popularan pisac, koji je u delima i životu, naprosto glorifikovao svog oca, on i njegov književni junak, saznaju da je taj isti otac godinama bio policijski doušnik i cinkaroš! Posle šoka, koji je ravan unutrašnjem zemljotresu, koji ne prolazi bez društvene ljage, Esterhazi, kao čovek uspeva da preživi/pobedi taj užas saznanja, a kao pisac uspeva da to saznanje i sopstveno priznanje saopšti u tekstu/romanu, koji se zove “Ispravljeno izdanje”, da bi konačno, od prethodnih Estrehazijevih romana, posebno “Ispravljenog izdanja” Nikita Milivojević  sačinio scenski iskaz, koji je ironično i dvosmisleno definisao kao – Mala mađarska pornografija.

Kao adaptator proza, Milivojević je dramat svesno i hrabro “oslobodio”scenske neizvesnosti time što se u prvih deset minuta inscenacije “sve otkriva”, uveren da je snaga istinitog iskaza dovoljno tragična i sadržajno duboka da izgradi pozorišni format. I bio je u pravu, jer su moralna katarzičnost tog čina, kao i snaga Esterhazijeve narativne samosvojnosti i snage, ispunuli dramski prostor sa dovoljno umetničke i humanističke sadržajnosti.

U uporišnu tačku komada, Milivojević stavlja Pripovedača u čiji narativ zatim insertuje detalje, fragmente, “bliceve” iz života glavnog junaka, njegovog oca kao i okolnosti aktuelnog i akutnog mađarskog posleratnog društva. Kao u nekom filmu Mikloša Janča, nezaustavljiva vrteška staljinističke jave mađarskog društva obuhvata, slama i prlja duše i živote piščevog oca i svih koji dišu epohu. Taj koloplet izdaje, cinkarenja, ponižavanja, Milivojević predstavlja u koreografisanoj mehanici masovne “hipnoze” državnog aparata i birokratije, koji su gospodarili državama unutar “lagera”. Poslušnost, dvoličnost i monolitnost u služenju režimu, u Milivojevićevoj rediteljskoj postavci, stvaraju na sceni utisak kafkijanske bezizlaznosti. Akteri deluju i ponašaju se kao delovi kolektivnog mehanizma u kome nema pojedinačnosg uma. Izdvajanjem i iskakanjem iz takve matrice i šeme, pojedinci, bliski junaku i porodici, otvaraju “prozore” i prizore ličnog i intimnijeg. Ipak, sa izuzetkom majke i supruge, i ti su likovi delovi opšte “potopljenosti” u staljinističko more.

Takvu surovu mehaniku mađarskog komunističkog društva, koje slama ljudskost, moral i humanost, reditelj je u ulozi scenografa ostvario i potpomogao pretvaranjem scenskog prostora u umnoženu ,,prenosivu” i sveopštu kancelarijsko/birokratsku menažeriju. U takvom zarobljenom prostoru ansambl gradi predstavu do perfekcije uvežbanom kolektivnom igrom, u kojoj se fleksibilnošću nameće Zoltan Širmer, u ulozi Petera, koji je ujedno je i pripovedač, čiji je svaki “izlet” u slike Peterovih misli dovoljno jasan da ne izaziva zabunu kod gledaoca. Iz grupe “kolektivnih” negativaca izdvaja se kao “najveći” Peterov otac, koga Aron Balaž dočarava diskretno ali upečatljivo kao čoveka koji je istovremeno i krivac i žrtva. Emina Elor, kao Žena, takođe uspeva da svojom “gipkošću”, gesta, govorom tela i duše, “svetli” iz grupe izuzetno posvećenih i angažovanih glumaca (Daniel Husta, Arpad Mesaroš, Agota Ferenc i Robert Ožvar).

“Mala mađarska pornografija” je veoma potrebna predstava koja deluje u sferi pozorišne etike, hrabra i istinita. Ima u njoj dovoljno estetične, društvene i političke katarzičnosti, umetničkog i ljudskog preispitivanja. Istovremeno, ova predstava izuzetno funkcioniše kao primer nadahnute kolektivne igre, i precizne i dosledne režije.

Zoran Slavić, kritičar i publicista

Raspored izvođenja PREDSTAVA i PRATEĆI PROGRAMI 68. Festivala profesionalnih pozorišta Vojvodine