Šta sve znamo o spomeniku Kralju Petru?

Spomenik kralja Petra je ekvesterijalni (konjanički) spomenik posvećen srpskom kralju Petru I Karađorđeviću koji se nalazi na Trgu slobode u Zrenjaninu.

Prvobitna verzija ovog spomenika nastala je u periodu od 1924. do 1928. godine i postojala je sve do 1941, kada je srušena od strane nemačkog okupatora. Inicijativa za njegovu obnovu javila se 1991. godine, a spomenik je konačno obnovljen 2004. godine. Autor prvobitne verzije spomenika bio je čuveni hrvatski vajar Rudolf Valdec, a obnovljene vajar Zoran Jezdimirović.

ISTORIJAT

Predistorija postavljanja spomenika na trgu u centru Velikog Bečkereka počinje sa 1906. godinom, kada je na ovom mestu bio podignut spomenik mađarskom vojskovođi Erneu Kišu. Ovaj spomenik uklonjen je neposredno po završetku Prvog svetskog rata. U međuratnom periodu, predstavnicima dinastije Karađorđević podignuti su brojni spomenici širom jugoslovenske države: kralju Petru I ukupno 68, a njegovom sinu Aleksandru 115. Spomenici kralju Petru, kao „Velikom Oslobodiocu“, građeni su neposredno posle njegove smrti, od 1921. do 1923. godine. U Velikom Bečkereku podignut je prvi i do tada najreprezentativniji spomenik kralju Petru u novostvorenoj državi. Većina spomenika podizana je na inicijativu pojedinaca i oko njih okupljenih građana, te su se osnivali odbori za izgradnju spomenika u određenom mestu, čiji su članovi bili najugledniji građani u svojim sredinama. Ukoliko je spomenik bio tako značajan, država je pokretala inicijativu za podizanje spomenika od posebnog značaja, pa je čak i preuzimala inicijative od pojedinaca i građanskih odbora.

POČETAK GRADNJE

Gradnja spomenika kralju Petru započeta je 1924. godine, donošenjem odluke gradske uprave o raspisivanju konkursa za njegovo podizanje s ciljem da se dođe do najboljih rešenja. Tome je prethodilo formiranje Odbora za podizanje spomenika, čija je obaveza bila da sredstva obezbedi dobrovoljnim prilozima i budžetskim izdvajanjima. Prva sednica Odbora održana je 19. novembra 1923. godine.
Na samom početku akcije za prikupljanje priloga za spomenik iskrsle su teškoće. Tim povodom, predsednik Odbora za podizanje spomenika Svetislav Rajić obratio se Bogoljubu Aleksiću, tadašnjem gradonačelniku Velikog Bečkereka, rečima: „Sve administrativne vlasti u Županiji živo rade na okupljanju priloga za podizanje spomenika kralja Petra u Velikom Bečkereku, samo uprava grada Velikog Bečkereka ne pokazuje nikakvu aktivnost, mada bi trebalo da je najaktivnija, jer će spomeni biti podignut u Velikom Bečkereku. Pozivam Vas, da uzmete ovaj posao u svoje ruke i poradite da se Veliki Bečkerek, kao najveći i najimućniji grad u Županiji, dostojno odazove svojoj patriotskoj dužnosti“.
Najviše detalja u vezi sa podizanjem spomenika dalje otkrivaju: dnevna štampa koja je tada izlazila u Velikom Bečkereku (listovi “Torontál“ i Banatski glasnik), zapisnici sa sednica Odbora za podizanje spomenika, kao i potpisani ugovor između Odbora i autora spomenika.

Javnost je, putem štampe, obaveštena 21. maja 1924. godine o imenima članova žirija i rezultatu konkursa raspisanog za podizanje spomenika kralju Petru. Članovi žirija bili su: vajar Ivan Meštrović, nadzornik Ministarstva građevina Pera Popović, profesori Likovne akademije iz Beograda Đoka Jovanović i Ljuba Ivanović, beogradski inženjer Jovan Minić, profesori Tehničkog fakulteta iz Beograda Andra Stevanović i Branko Popović, vajar Toma Rosandić i slikar Petar Dobrović. Komisija je, prema navodima „Torontál“-a, odlučila da se ne dodeli prva nagrada.
Za drugu nagradu preporučena su dela Franje Kršinića (Dalmacija) i Milutina Nedeljkovića iz Zemuna. Treća nagrada dodeljena je Petru Palavičiniju. Pored toga, žiri je preporučio da se otkupe dela Rudolfa Valdeca iz Zagreba, Sime Roksandića, Srećka Stojanovića i Dušana Jovanovića-Đukina iz Beograda.

Istoričarka umetnosti Vukica Popović navela je u svom članku iz 1989. godine da je na konačnu odluku Odbora svojim vezama i autoritetom uticao akademski slikar iz Velikog Bečkereka Aleksandar Sekulić, koji se 1924. vratio u svoj rodni grad posle završenih studija u Minhenu, gde je studirao zajedno sa Rudolfom Valdecom. Prijateljstvo Sekulića i Valdeca potvrđuje Sekulićeva pisana zaostavština koja se danas čuva u Narodnom muzeju Zrenjanin, a u okviru koje je sačuvano preko trideset pisama Valdecove udovice Helene, koja su pisana posle smrti njenog supruga. Njihova prepiska trajala je od druge pa sve do četvrte decenije HH veka. U njoj se izdvajaju šest pisama u kojima se spominje spomenik kralju Petru u Bečkereku, kao i spomenik kralju Petru koji će biti podignut u Bijeljini desetak godina posle bečkerečkog (1937).

Ugovor potpisan između Odbora i vajara Rudolfa Valdeca 10. juna 1924. godine sadrži precizno formulisane sve obaveze izvođača spomenika i Odbora, koji je bio dužan da tačno ugovorenu svotu novca isplati umetniku u ratama. Kao rok izrade spomenika određen je 15. jun 1926. godine. Jednom od tačaka ugovora tačno je formulisan budući izgled spomenika: „Kralj Petar Oslobodilac jašući na konju s kraljevskim plaštom ogrnut, gologlav, sa gestom meće mač u korice. Konj u pozi kaskanja. Kip sa konjem od kopita do tjemena iznašao bi visinu od 380 cm“. U nastavku je dalje preciziran izgled spomenika: Na istom postamentu, na širim stranama, imaju biti smešteni reljefi i to: „Kroz Albaniju“, a sa druge strane „Poziv kralja u boj u staroj skupštini u Beogradu“.

IZGLED SPOMENIKA

Rudolf Valdec se opredelio za tradicionalnu trojnu podelu spomenika: stepenasto područje, srednji deo kao postament sa dva reljefa koja predstavljaju motive iz života kralja Petra: „Put kroz Albaniju“ i „Povorka na Terazijama posle krunisanja“. Prema podacima iz dnevne štampe, Valdec je krajem 1924. godine završio model spomenika. Komisija, imenovana od strane Odbora, otputovala je u Zagreb da se lično uveri u budući izgled spomenika. Iznenađeni plastičnom lepotom i preciznom izradom, članovi komisije imali su primedbe samo u pogledu nekih manjih detalja. Nešto kasnije, krajem 1925. godine, određeno je mesto za postavljanje spomenika, a to je „neposredno pored bunara – na glavnom trgu – i to na delu prema Aleksandrovoj ulici“.

U fundament spomenika kralju Petru 4. maja 1926. godine svečano je izvršeno polaganje dokumenta ispisanog na pergamentu i smeštenog u gvozdenu kasetu. Ukrašeni dokument sadrži sledeći tekst: „Za vreme vladavine kralja Aleksandra I, kada su ministar unutrašnjih poslova Božo Maksimović, veliki župan Mita Aleksijević, načelnik grada Bečkereka Bogoljub Aleksić, bili građanstvo ovog grada, u znak svoje duboke zahvalnosti, podiže ovaj spomenik blaženopočivšem kralju Petru Osloboditelju“. O spomeniku su još za vreme izrade, pa i kasnije, sve do 1926. godine, izricani različiti sudovi: neki kritičari su smatrali da je spomenik izuzetno uspeo, a drugi isticali da je ispod nivoa dotadašnjih Valdecovih radova.

OTKRIVANJE SPOMENIKA

Spomenik kralju Petru u Velikom Bečkereku otkriven je 1. decembra 1928. godine na veoma svečan način i u prisustvu uglednih gostiju i brojnog građanstva Velikog Bečkereka i okoline.
Svečanost otkrivanja spomenika bila je pažljivo pripremana, jer je tom činu dat višestruki značaj: desetogodišnjica postojanja Kraljevine SHS, desetogodišnjica ulaska srpske vojske u Veliki Bečkerek i oslobođenje Banata i njegovo pripajanje Srbiji i Kraljevini SHS.

Izaslanik kralja Aleksandra I, artiljerijski pukovnik Vojislav Savić, izaslanici kraljevske vlade – ministri Dragiša Cvetković, Daka Popović, Rudolf Valdec sa suprugom Helenom i drugi visoki gosti, nakon svečanog defilea trgom, zajedno sa ostalim zvanicama prisustvovali su svečanosti koja je otpočela u velikoj županijskoj sali. Nadahnutim patriotskim govorima pod nazivom „Molitva svetom kralju Petru“ prisutnima se obratio Svetislav Rajić, veliki beležnik i predsednik Odbora za podizanje spomenika. Svečanost na trgu uveličao je svojom besedom i dr Slavko Županski, predsednik Srpskog narodnog veća u Velikom Bečkereku 1918. godine i prvi veliki župan Torontalske županije u Kraljevini SHS. Na početku izlaganja rekao je o kralju Petru: „Svršio je veliko delo, vratio je mač u korice i stao pred Svevišnjeg i pred svoj narod, zaogrnut plaštom svojih napora i svojih uspeha, smiren, gologlav i tih i traži pravedni sud“; govor je završio sledećim rečima: „Dragi Banaćani! Dobili ste u svom najlepšem gradu Starog kralja u tuču i mramoru. Da ga čuvate i da vas čuva“!.

RUŠENJE SPOMENIKA

Spomenik kralju Petru nalazio se na glavnom gradskom trgu od 1926. do 1941. godine, kada je uklonjen od strane fašističkih okupacionih vlasti. Nedugo po završetku Aprilskog rata, nemački vojnici su počeli da rade na uklanjanju spomenika, stavljajući na njega natpise sa parolama „da ide od kuda je i došao“, ili da je kralj Petar I „Osloboditelj“, kralj Aleksandar „Ujedinitelj“, a kralj Petar II „Upropastitelj“. Na spomenik su vešani koferi, metle i drugi predmeti koji su značili da se kralj Petar „pakuje i čisti“, jer ovo je „bila i ostaje nemačka zemlja“ (kako su mislili domaći Nemci, ili pak „zemlja mađarska“, kako su mislili mnogi Mađari. Nedugo nakon uklanjanja spomenika, na trgu je ostalo samo postolje spomenika, da bi ga zatim minirali i uklonili. Bronzana statua je po skidanju bila polomljena a materijal istopljen. Od spomenika do današnjih dana ostala je sačuvana glava figure kralja Petra, koja se čuva u Narodnom muzeju Zrenjanin, i deo skupocenog granita „red afrika“ sa postamenta koji je ugrađen u stepenište nove poštanske zgrade 1952. godine. Pretpostavlja se da je do granitnih ploča korišćen i za popločavanje dvorišta, a da je deo bronze od pretopljene figure upotrebljen za livenje spomenika narodnom heroju Žarku Zrenjaninu.