Istorija Zrenjanina: Činjenice o izgradnji Reformatske crkve

Reformatska crkva poznata još i kao „Kalvinistička“, predstavlja crkvu protestantske denominacije u Zrenjaninu.

Nalazi se na uglu ulice Narodne omladine i Keja 2. oktobra, a podignuta je 1891. godine u neogotskom stilu, prema nacrtima arhitekte Ferenca Zaboreckog.

Reformatska crkva tokom restauracije ( A. Radlovački)

REFORMATSKA ZAJEDNICA U VELIKOM BEČKEREKU

Najstariji podaci o reformatskoj zajednici u Velikom Bečkereku potiču iz 1820. godine, otkada datiraju prvi upisi u matičnim knjigama. U to vreme, reformisti su pripadali lokalnoj evangelističko-reformatskoj zajednici.

Dve i po decenije kasnije, javljaju se prvi pokušaji osamostaljenja reformista. Tako je 1846. godine, na inicijativu devetorice vernika – Mihalja Hološija, Ferenca Varge, Leopolda Mencera, Jožefa Benedeka, Janoša Ečedija, Mihalja Sakadatija, Bernharda Kepića, Martina Dože i Martina Iža – organizovana samostalna reformatska crkvena opština. Oni su se 31. avgusta 1846. okupili u kući Samuela Satmarija i dogovorili osnivanje evangelističko-reformatske crkvene opštine. Popis stanovništva iz prve polovine 19. veka, sproveden na teritoriji Torontalske županije, pokazao je da je u Velikom Bečkereku živelo 80 porodica sa ukupno 212 članova, koje su se izjašnjavale kao reformisti.

Reformatska crkva u Velikom Bečkereku početkom XX veka (Istorijski arhiv Zrenjanin)

INICIJATIVA ZA IZGRADNJU CRKVE

Pokušaji reformista sredinom 19. veka da se osamostale u crkvenom pogledu naišli su na podršku ondašnjih gradskih i županijskih vlasti, te je njihova kongregacija uputila poziv vernicima za prikupljanje priloga, kako bi se sazidale crkva i škola. Država je donirala zemljište za crkvu i parohijski dom, groblje i 32 jutra oranica. Za kratko vreme bila je prikupljena suma od 3943 guldena, ali je ona ostala neiskorišćena.

U Revoluciji 1848/49. godine velikobečkerečka reformatska zajednica bila je desetkovana, a njen sveštenik Ečedi napustio je nakon toga svoju službu, pošto je prikupljeni i raspoloživi novac poslao bekeškom distriktu. Time je bila okončana prva faza u gradnji reformatske crkve, koja je trajala od 1846. do 1852. godine. Preostali reformisti bili su prinuđeni da se vrate pod okrilje evangelističke crkvene opštine.

Naslovna strana bečkerečkog lista Gross-Becskereker Wochenblatt o završetku crkve, 29. avgust 1891. god.

Nova inicijativa za izgradnju crkve javila se deceniju kasnije, nakon krupnih političkih promena i revitalizacije verske zajednice. U periodu od 1863. do 1865. godine, učinjeni su prvi ozbiljni koraci ka konstituisanju samostalne reformatske opštine: njeno osnivanje proglašeno je 4. januara 1863., a dužnosti sveštenika i učitelja poverene su Ištvanu Balogu. Prvi crkveni savet, Prezbiterijum, oformljen je 25. marta 1865. i u njegov sastav su ušli: Ištvan Večei – viši poverenik, Mihalj Mencer – sekretar, Armin Gutman – poverenik, Martin Doža mlađi, Lajoš Žiroš, Leopold Mencer, Imre Terek, Janoš Šomjai, Šandor Sabo, Mihalj Limbai, Andraš Čat, Janoš Doboš i Lajoš Dekanj.

Crkva sa zgradom suda (Istorijski arhiv Zrenjanin)

Akcije na polju prikupljanja priloga za izgradnju posebne crkve znatno su ubrzane dolaskom Jožefa Salaija, koji je imenovan za pastora nakon smrti Ištvana Baloga (1879). Sakupljajući finansijsku i materijalnu potporu, on je obišao preko 200 mesta, uključujući i London. Prilozi su stizali sa raznih strana, pa je tako Franc Jozef darovao 100 guldena, grad Budimpešta 300 guldena, a gradske vlasti Velikog Bečkereka donirale su trećinu placa. Projekat izgradnje je sa 500 forinti pomogla Prva otadžbinska štedionica, a Velikobečkerečka banka za štednju i predujam svake godine je manjim sumama pomagala čitav poduhvat. Građevinski radovi završeni su 1891., a crkva je svečano osveštana 30. avgusta iste godine.

Ukupni troškovi njene gradnje iznosili su 20 000 guldena. Urađena je u neogotskom stilu prema nacrtima arhitekte Ferenca Zaboreckog, a izvođač radova bio je Antal Vašković. Projekat gradnje nadzirala je posebna komisija koju su činili predsednik Prezbiterijuma Ištvan Večei, pastor Jožef Salai, Agošton Kovač, dr Njari, advokat Janoš Kiš i profesor Antal Štrajtman.

Na fasadi crkve nalaze se dva spomen-obeležja, postavljena radi očuvanja uspomene na njenu gradnju. Reč je o dve spomen-ploče sa tekstom na mađarskom jeziku, smeštene levo i desno od ulaza u crkvu.

Reformatska crkva, oko 1903. godine (Istorijski arhiv Zrenjanin)

ZANIMLJIVOSTI

Godine 2007. započeti su radovi na restauraciji fasade Reformatske crkve, koji su obustavljeni 2008. godine. Za to vreme restaurirana je samo prednja fasada sa zvonikom.
Trg ispred crkve nekada se nazivao Kalvinov trg, prema nadimku crkve, odnosno njenoj denominaciji („kalvinistička“).
Prvobitno je crkva bila ograđena, ali je ograda vremenom uklonjena.
U crkvi se danas čuvaju orgulje iz velikobečkerečke/petrovgradske sinagoge, prilikom čijeg rušenja su ih kupili predstavnici reformatske crkvene opštine.
Ulica Narodne omladine između dva svetska rata zvala se Kalvinska, po ovoj crkvi. Kasnije je preimenovana u Eduarda Erija, koji je proglašen za počasnog građanina Petrovgrada.
Kapela na zrenjaninskom evangelističko-reformatskom groblju rađena je po uzoru na Reformatsku crkvu.

Orgulje spašene u zadnji čas

Sveštenik Reformatske crkve za Srednji Banat Nandor Kiš otkriva i istorijat orgulja smeštenih u ovom objektu. One su napravljene u Pečuju 1853. , a naručene su za zrenjaninsku sinagogu porušenu 1941. godine od strane nacističkih okupatora. Orgulje koje su završile na ulici i bile spremne za otpad otkupila je Reformatska crkva i one i dan danas izgledom i zvukom kad za to ima prilike oplemenjuju ovaj prostor.