Prokopavanjem kanala tok reke je ispravljan i prekraćivan, a njeni nekadašnji delovi postepeno su se pretvarali u muljevite mrtvaje, obrasle trskom.
Ono što Zrenjaninci danas često nazivaju „Turskim Begejom“, dva napuštena velika rečna rukavca u Gradnulici, ustvari je pogrešna vremenska terminologija – taj deo reke, kako je i naglašeno u tekstu, datira iz znatno ranijeg perioda, a Turci su, tokom vladavine u varoši (1551-1710. god.) potpuno zanemarili i zapustili sistem kanala i ustava, pa su rukavci oko gradnuličkog poluostrva počeli da se zamuljuju i pretvaraju u bare, čiji su delovi ostali do današnjih dana. Reka je prirodno tražila što kraći put za svoj tok i vodu usmeravala novim, pravolinijskim kanalima.
Ostaci Begeja u Gradnulici najslikovitije se vide na sadašnjim mapama Zrenjanina – prva velika rečna okuka danas je prostor koji okružuje Karađorđev trg i njemu gravitiraju placevi kuća iz Sinđelićeve, Đurđevske, Čontikarske ulice, naselja Pariske komune, Partizanske, Takovske i dela Karađorđevog trga. Ovaj rukavac, takođe, preseca ulice Topličinu, Sarajevsku, Njegoševu i Ljubljansku, sve do crpne stanice uz magistralu, između Karađorđevog trga i Takovske ulice.
Druga velika okuka prostire se iza kuća u ulicama Cara Lazara, Sarajevskoj, Bosanskoj, Žarka Zrenjanina, Branka Radičevića, Solunskoj, Ive Lole Ribara i preseca ulice Todora Manojlovića, Njegoševu i Makedonsku, završavajući tok u crpnoj stanici na prostoru nove gradske pijace.
Te dve neiskorišćene gradske površine, između ostalog, objašnjavaju zašto je teritorija Zrenjanina u neskladu s njegovim brojem stanovnika, odnosno zašto na velikoj gradskoj površini živi relativno malo stanovnika – upravo iz razloga što značajan deo te površine čine napušteni rečni tokovi.
Sa „Guglove“ karte: meandri nekadašnjeg Begeja (izvor: Aplikacija „Google Earth“, grafička dorada autora teksta) u Gradnulici, označeni brojevima 1 i 2
Turci su podigli i prvi drveni most u Bečkereku, na mestu današnjeg Velikog pešačkog mosta, čime se obrazovao zametak dela grada oko današnjeg „Žitnog trga“, a u prvoj polovini 18. veka postojao je i most preko rukavca Begeja u neposrednoj blizini današnje drvare u Makedonskoj ulici. Odlaskom Turaka i stavljanjem Banata pod vojnu upravu austrijskog dvora, počeli su grandiozni radovi na regulisanju reka, kanala i isušivanju močvara. Sve do 1904. godine mostovi na Begeju bili su drveni, uz jedan kameni.
Drveni most na mestu današnjeg Velikog pešačkog… (izvor: Istorijski arhiv Zrenjanin)
…i na mestu današnjeg Malog mosta (izvor: Istorijski arhiv Zrenjanin)
U drugoj polovini 18. veka poluostrvo Gradnulica je potpuno naseljeno i izgrađeno, mada još uvek nije i fizički spojeno sa bečkerečkom varoši. Ostrvo „Čontika“, odnosno prostor današnjeg Karađorđevog trga, postaje mesto gde se održavaju vašari od 1769. godine, kada ukazom carice Marije Terezije Bečkerek biva podignut na nivo trgovišta (vašarišta). Prelomni trenutak u razvoju grada usledio je 30. avgusta 1807. godine, kada je u katastrofalnom požaru uništena gotovo polovina tadašnjeg građevinskog fonda. Nakon požara, uspostavljena je nova planska regulacija ulica. Oko 1830. godine parcelisan je i izgrađen veći deo „Male Amerike“, a Ulicom Cara Dušana konačno su spojeni Gradnulica i Bečkerek. Centralni deo varoši spojen je, preko jedinog kamenog mosta koji je postojao u Zrenjaninu (kod današnje Centralne pijace) sa „Nemačkom varoši“ (oko današnje Ulice Žarka Zrenjanina). Time je stvorena osnovna mreža gradskih saobraćajnica, koja se, u osnovi, zadržala do danas. Više ulica, od kojih su neke čak i u najužem centru (najočiglednije su Pupinova i Petefijeva), svoju „zakrivljenost“ steklo je upravo zahvaljujući Begeju i rukavcima koji su takvi tekli uz placeve kuća, podizane u tim ulicama.
Piše Miodrag Grubački
nastaviće se…
Prvi deo pročitajte OVDE
.gif)
