Utvrđen centar Perleza za Prostorno kulturno

Na osnovu predloga Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, Vlada Republike Srbije donela je Odluku da se centar Perleza utvrdi za Prostorno kulturno – istorijsku celinu.

Prostorno kulturno – istorijsku celinu prati kontinuitet naselјa od praistorije do danas. Činjenica da se šire područje Perleza nalazilo na jednom od retkih suvozemnih koridora na putu Beograd – Temišvar, učinila je da ono postane izuzetno tranzitno i značajno, naročito u periodima seobe naroda, bugarskih pohoda i otomanskih najezdi. Nakon proterivanja Turaka i uspostavlјanja Austrijske vladavine, za naselјe Perlez počinje novija istorija. Povolјan geografski položaj, blizina reke Tise i plovnog kanala Begej, a naročito vojno strateški značaj, doprineli su njegovom razviju.

Selo Perlez nastalo je spajanjem dva susedna naselјa: starije Sige, čiji pomen datira iz 1482. godine i kasnije nastale Perlas – Varoši, koju je 1752. godine osnovao tadašnji guverner Tamiškog Banata, katalonski grof Ramon de Vilјana Perlas markiz od Rialpa. Jedinstveni naziv Perlez selo nosi od 1776. godine, kada je postalo sedište 1. Kompanije 12. Nemačko-banatske graničarske regimente. U tom periodu urbanistički razvoj prostorno kulturno-istorijske celine tekao je u skladu sa vojnim potrebama, poprimivši izgled tipičan za kompanijska sedišta. Trend razvoja nastavlјen je do kraja Prvog svetskog rata, a po njegovom završetku nastao je period stagnacije sa tendencijom opadanja.

Nakon ukidanja Vojne granice, od 1873. godine selo postaje sedište sreza i od tada pa do četrdesetih godina 20. veka oko prostranog centra sela, duž današnjih ulica Kralјa Aleksandra Karađorđevića, Svetosavske, Trga kneza Mihajla i Vuka Karadžića, podižu se administrativne, stambene i privredne zgrade sa elementima klasicizma, secesije i eklektike, što čini posebno interesantan ambijent, koji Perlez izdvaja od ostalih naselјenih mesta Grada Zrenjanina i daje mu karakter varoši.

U to vreme selo je imalo svoju poštu i telegraf, sreski sud, zatvor, katastar, sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostave Pančevačke narodne banke i južno-mađarske privredne banke, parni mlin, Vodnu zadrugu i dr. Sve zgrade za navedene delatnosti postoje i danas, a jedna od najvrednijih je zgrada Sreskog načelštva u Svetosavskoj ulici, sazidana osamdesetih godina 19. veka u stilu neorenesanse. To je ugaona prizemna građevina razuđenih osnova u kojoj se sada nalazi Mesna kancelarija, pošta, policija i ekspozitura Vojvođanske banke. Krajem 19. veka sazidan je župni dvor pri RKC u Perlezu, kao i zgrade za potrebe vodoprivrede, industrije, trgovine i ugostitelјstva. Godine 1895, na uglu ulica Nikole Tesle i Svetosavske sazidana je u stilu romantizma zgrada Uprave Rudolfsgnadske vodne zadruge. U ravni sa njom, na prethodnom uglu sazidana je i spratna zgrada parnog mlina sa karakterističnim elementima industrijske arhitekture. Istovremeno duž ulice Kralјa Petra Prvog od broja 2 do 4a podižu se masivne, stilski definisane prizemne zgrade sa razuđenim osnovama, u kojima se odvijala ugostitelјsko trgovačka delatnost. Sa druge strane duž ulica Kralјa Aleksandra Karađorđevića i Svetosavske postoji niz prekih stambenih kuća pomešanih stilova, nalik na varoške, koje su nastale krajem 19. i početkom 20. veka.

Perlez skola — Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin / Škola

Od vrednosti je i zgrada bivšeg Sreskog suda sa zatvorom podignuta početkom 20. veka od žutih klinker opeka u stilu secesije. Zgrada Sreskog suda je jednospratnica razuđenih osnova, čije se duže krilo proteže duž Svetosavske ulice, dok je zgrada zatvora manja prizemna zgrada u ulici dr Radoslava Panića. Zgrade su 1945. godine adaptirane za potrebe zdravstva.

Dvadesetih godina 20. veka, u ulici Kralјa Petra Prvog podiže se parohijski dom Srpske pravoslavne crkve u okviru parcele crkve, koji svojom monumentalnošću i stilskim karakteristikama značajno doprinosi ambijentalnom izgledu centra sela u estetskom smislu.

Poslednje sazidani objekat unutar granica prostorne kulturno – istorijske celine je zgrada Doma kulture u ulici Kralјa Aleksandra Karađorđevića iz 1951. godine, stilski usaglašen sa zgradama te namene koji su podignuti posle Drugog svetskog rata u mnogim mestima širom Vojvodine.

Usled urbanističkih, arhitektonskih, istorijsko-umetničkih, etnoloških i kulturno-istorijskih vrednosti, kao i zbog izvornosti objekata, očuvanosti njihovih gabarita, mase i materijala, ova prostorno kulturno-istorijska celina nastala tokom nepuna tri veka u periodu od 70-ih godina 18. do druge polovine 20. veka, spada u značajno graditelјsko nasleđe Vojvodine.