Školovanje jevrejske dece u Velikom Bečkereku

Prve jevrejske porodice doselile su se u Veliki Bečkerek oko 1760. godine. Prilikom popisa stanovništva 1839. godine bilo je ukupno 15.544 stanovnika u Velikom Bečkereku, od kojih je 508 žitelja bilo izraelitske vere. Na osnovu popisa obavljenog 1. januara 1857, saznajemo da je od 604 Jevreja, koji su živeli u gradu, čak 428 rođeno u Velikom Bečkereku.

Veliki Bečkerek je oduvek bio važna raskrsnica kopnenih i vodenih puteva, koji je nakon oslobođenja od turske vlasti privlačio doseljenike iz svih krajeva Evrope. Prema prvom popisu stanovništva Tamiškog Banata, obavljenog 1717. godine, u Velikom Bečkereku je popisano svega 787 stanovnika, i to srpskog porekla. U narednim decenijama, doseljavanjem Nemaca, Španaca, Mađara i Jevreja, znatno se izmenio sastav i broj stanovništva naselja.

Nemački i i španski kolonisti naselili su se u Veliki Bečkerek ubrzo nakon preuzimanja vlasti od Austrijske monarhije, dok se prvi Jevreji u gradu na Begeju spominju sredinom 18. veka, tačnije 1747. godine. Prve jevrejske porodice doselile su se u Veliki Bečkerek oko 1760. godine. Naseljavanje većeg broja jevrejskih porodica u ove krajeve bilo je omogućeno tek nakon 1782. godine, posle objavljivanja Akta o toleranciji Josifa Drugog, koji je i Jevrejima omogućio nesmetano kretanje i naseljavanje na teritoriji Austrijske monarhije.

Prilikom popisa stanovništva 1839. godine bilo je ukupno 1544 stanovnika u Velikom Bečkereku, od kojih je 508 žitelja bilo izraelske vere. Na osnovu popisa obavljenog 1. januara 1857, saznajemo da je od 604 Jevreja, koji su živeli u gradu, čak 428 rođeno u Velikom Bečkereku.

Caričine naredbe

Na teritoriji Ugarske narodno obrazovanje odvijalo se u veroispovednim školama, pri crkvenim opštinama. Prema pisanju velikobečkerečke štampe 19. veka i podacima iz monografije „Petrovgrad (Veliki Bečkerek)”, Aleksandra M. Stanojlovića, jevrejska deca su u Velikom Bečkereku sticala osnovno obrazovanje u Jevrejskoj veroispovednoj školi od 1820. godine.

Program nastave u Jevrejskoj veroispovednoj školi sastojao se od usvajanja osnovnih pojmova iz oblasti vere, morala i jevrejskih institucija, na osnovu svetih spisa predaka. Učila se istorija jevrejske vere i jevrejskog naroda, hebrejsko pismo i prigodne molitve. Nastavni program bio je proširen izučavanjem svetovnih predmeta i usklađen sa naredbama i zakonima koji su bili propisivani za sve veroispovedne škole na teritoriji Tamiškog Banata, kasnije Torontalske županije. Naredbe su bile izdavane od najviših vlasti, a prvu naredbu koja se odnosila na školovanje dece na teritoriji Tamiškog Banata izdala je carica Marija Terezija 1764. godine. Prema toj naredbi, trebalo je da se osnuju škole u svim opštinama i da se u njima postave učitelji sa znanjem nemačkog jezika. Osim tih „nacionalnih škola”, u svim većim mestima kao što su Temišvar, Veliki Bečkerek, Karansebeš i dr. predviđeno je bilo da se osnuju i takozvane nemačke škole, koje bi bile izdržavane od austrijske carske blagajne, odnosno erara. Naredba nije sprovedena usled nedostatka učiteljskog kadra.

Godine 1774. pod nazivom „Allgemeine Schulordnung”, izdala je carica Marija Terezija drugu naredbu o načinu školovanja civilnog stanovništva u tadašnjim austrijskim pokrajinama. Naredba je predviđala osnivanje škola u svim mestima gde je to bilo moguće, sa ciljem da deca budu podučavana iz oblasti veronauke, morala, pisanja, čitanja i osnovne četiri računske radnje. Bilo je naređeno i obavezno popisivanje školoobavezne dece od sveštenih lica, vođenje evidencije o izostancima i vođenje dnevnika kako bi se kontrolisao napredak učenika.

Niže i više osnovne škole

Nakon priključenja Tamiškog Banata Ugarskoj, 1779. godine, i na toj teritoriji primenjena je uredba poznata pod nazivom „Ratio Educationis”, koja je u Ugarskoj bila na snazi od 1777. godine. Sledeća uredba, poznata kao „Ratio Educationis II”, izdata 1806. godine, izričito je odredila staranje županija i gradova nad obaveznim školovanjem, uz napomenu da županijske i gradske vlasti moraju roditelje primorati na školovanje dece, makar i uz primenu telesnog kažnjavanja roditelja.

Značajan korak u pravcu obaveznog školovanja učinila je i Uredba Namesničkog veća iz 1845. godine, koja je, uz pretnju izricanja novčane kazne roditeljima, naredila da svako dete u dobi između 6. i 12. godine mora završiti prva dva razreda osnovne škole.

Prema toj uredbi, osnovne škole u Ugarskoj bile su ustanovljene kao prvostepene obrazovne ustanove, i to u dva vida:

• Niže osnovne škole, sa dva razreda i sa jednoobraznim nastavnim programom za svakog učenika, bez predmeta latinskog jezika bilo koji poziv učenik kasnije da odabere, i bez obzira na poreklo učenika. Nastavni program u prva dva razreda osnovne škole sastojao se od pisanja i čitanja, računanja i pevanja.

• Više osnovne škole, koje su takođe u sebi sadržavale dva razreda (treći i četvrti), a školovanje je teklo na taj način što se u trećem razredu više osnovne šrkole nastavljalo sa izučavanjem predmeta iz niže osnovne škole, dopunjeno gramatikom iz maternjeg i mađarskog jezika, kao i pisanjem slobodnih sastava. U višim osnovnim školama počinjali su sa učenjem latinskog jezika oni učenici koji su imali nameru da nakon završetka trećeg razreda „više osnovne škole”, svoje školovanje nastave u gimnaziji.

Pohađanje poslednjeg, četvrtog razreda trajalo je dve godine, a upisivali su ga učenici koji su se spremmali za razna građanska zanimanja. Zbog toga su u četvrtom razredu osnovne škole temeljno izučavani sledeći predmeti: račun, geometrija, mehanika, poznavanje prirode, crtanje, građansko građevinarstvo, premer zemljišta, prirodopis, geografija, mađarski i nemački jezik, te pisanje tekstova na tim jezicima. Više osnovne škole osnivane su samo u gradovima i većim seoskim naseljima.

Opšte obavezno školovanje

Opšte obavezno školovanje dece u Ugarskoj odredio je tek Zakonski član 38 iz 1868. godine o narodnom obrazovanju, koji je naredio obavezno, svakodnevno pohađanje škole deci između 12. i 15. godine života koja nisu nastavila školovanje.

Prema istom zakonu, bilo je propisano osnovno obrazovanje dece u sledećim obrazovnim ustanovama:  veroispovednim, opštinskim i državnim, kao i u privatnim osnovnim školama.

Godinu dana pre no što je donet Zakon o obrazovanju, osnovana je u Velikom Bečkereku, Viša jevrejska osnovna škola od Velikobečkerečke jevrejske crkvene opštine. Nakon tri godine, 1870. godine, pred Izraelitskom kulturnom opštinom u Velikom Bečkereku, našlo se pitanje usklađivanja statusa škole sa Zakonom o školstvu. Na generalnoj skupštini, održanoj 18. januara 1870, tadašnji direktor škole, rabin dr David Openhajm, založio se za zadržavanje statusa konfesionalne osnovne škole, pozivajući se na svetu dužnost obrazovanja naroda. Sa 52 glasa za i 14 protiv, potvrđen je dotadašnji, veroispovedni karakter škole, dok je predlog o pretvaranju škole u opštinsku osnonovnu školu odbačen.

Datum i raspored održavanja godišnjih ispita redovno je bio objavljivan u lokalnim novinama, kao i vreme upisa u sledeću školsku godinu.

Veroispovedna viša jevrejska osnovna škola u Velikom Bečkereku nazivala se i Narodna škola, Volksschule na nemačkom, odnosno Népiskola na mađarskom i služila je, prema pisanju savremenika, kao uzor nastavnom kadru ostalih narodnih osnovnih škola u gradu.

Po tradiciji, sva su jevrejska školoobavezna deca redovno pohađala nastavu i sticala osnovno obrazovanje nakon kojeg su nastavljali školovanje, tako da jevrejske dece skoro i nije bilo u osnovnim produžnim školama.

Prema pisanju velikobečkerečkog „Wochenblatta”, oktobra 1887. upisana su 93 dečaka i 98 devojčica u Jevrejsku osnovnu školu u Velikom Bečkereku, uz komentar pisca teksta da je nekada tu školu pohađalo i više učenika.

Gradonačelniku s poverenjem

Jevrejska omladina u Velikom Bečkereku imala je mogućnost da osnovno obrazovanje stekne u Jevrejskoj veroispovednoj narodnoj osnovnoj školi do 1900. godine, kada je Jevrejska kulturna opština bila primorana da preda školu na upravljanje gradskoj opštini, zbog nedostataka finansijskih sredstava za samostalno izdržavanje konfesionalne škole. Na sednici Jevrejske crkvene opštine, održanoj 29. juna 1900., doneta je odluka da se od naredne, 1901/902. školske godine, školovanje 141 učenika i izdržavanje dva učitelja, Jakoba Banjaija i Mora Fišera poveri gradskim prosvetnim organima.

U pismu koje su 1. jula 1900. u ime Predsedništva Velikobečkerečke jevrejske crkvene opštine potpisali predsednik dr Mangold Šamu i sekretar Lefler Jonaš, sa žaljenjem je prijavljen prestanak rada škole, koja je među institucijama jevrejske verske opštine uvek zauzimala prvo mesto. Sa mnogo poverenja obratili su se gradonačelniku Velikog Bečkereka u nadi da će pitanje škole rešiti na zadovoljstvo obeju strana, sa molbom da obrati pažnju na ponudu koju su u pismu izložili u bezi sa potpomaganjem i izdržavanjem škole. Za pokriće troškova oko izdržavanja dva učitelja gradskoj opštini su ponuđena sredstva školskog poreza, u sumi od 1195. forinti. Bilo je to 5 odsto od godišnjeg državnog poreza koji su plaćali mesni Jevreji, a koji je za 1899. godinu iznosio 23.912 forinti. Po dve forinte na ime školarine za 141 učenika, ukupno 282 forinte, kao i vrednost 10 kubika drva koju je škola dobijala od grada, u visini od 140 forinti, takođe bi se predala gradu. Ukupna suma koja je trebalo da pripadne gradu nakon zatvaranja škole iznosila je 1617 forinti. Crkvena opština je tom prilikom gradskoj opštini ponudila učila i školski inventar na raspoloženje, uz napomenu da škola ni sa kakvom imovinom, niti fondovima ne raspolaže.

Na sednici održanoj 5. jula 1900. Školski odbor Jevrejske crkvene opštine doneo je odluku o raspuštanju škole, koja je tokom osam decenija imala nemerljiv uticaj na podizanje nivoa obrazovanosti celokupnog stanovništva Velikog Bečkereka.

Rabin David Openhajm

„Rabin” je reč hebrejsko-armejskog porekla, nastala od reči „rab”, odnosno veliki. Vremenom je reč „rab” dobila značenje gospodar, učitelj ili majstor, pa su Jevreji počev od 2. veka stare ere tom rečju iskazivali poštovanje prema svojim učiteljima i tumačima zakona. Rabini su postali duhovne vođe jevrejskih zajednica širom sveta. Obrazovanje su sticali u talamudskim školama, takozvanim „ješivama”, a svoja teološka i etička saznanja prenosili su svom narodu u sinagogama, molitvenim domovima Jevreja.

Rabinima je pripadala i „sveta dužnost obrazovanja jevrejske omladine”, kako je izjavio rabin David Openhajm, koji je tu svoju dužnost časno ispunjavao u Velikom Bečkereku od 1857. do 1876. godine. Prema rečima savremenika, zahvaljujući upornosti i zalaganju rabina Davida Openhajma, izgrađena je 1867. u Velikom Bečkereku prva jevrejska viša osnovna škola. Bio je cenjen kao čestit i izvanredno učen čovek i duhovnik. Uoči osnivanja prve škole za rabine u Pešti, Komisija za izbor budućih profesora Rabinata, februara 1874. predložila je rabina Davida Openhajma iz Velikog Bečkereka kao jednog od dvojice predavača za predmet teologija. Građani Velikog Bečkereka su smatralo da je profesura na Rabinatu zasluženo priznanje rabinu Openhajmu, ali da bi odlazak omiljenog rabina iz grada predstavljao nenadoknadivi gubital za ceo grad, a pogotovo za velikobečkerečku Izraelitsku crkvenu opštinu.

Nakon dve godine, 2. novembra 1876. velikobečkerečki list „Torontal”, objavio je vest da je David Openhajm, rabin mesne izraelitske crkve, preminuo u Beču, gde se nalazio na lečenju zbog narušenog zdravlja.

Svečana misa povodom smrti rabina Davida Openhajma bila je održana 5. decembra 1876. godine, u Sali velikobečkerečkog izraelitskog molitvenog doma. Poslednju počast rabinu, koga su svi bez izuzetka poštovali kao učenog, prosvećenog čoveka, dobrog rodoljuba i vrsnog duhovnika, tom prilikom odalo je činovništvo Torontalske županije sa velikim županom na čelu, osoblje Kraljevskog sudbenog stola i Tužilaštva, članovi Gradskog saveta kao i osoblje ovdašnjih kraljevskih državnih zvanja. Prisutan je bio i mesni ofocirski kor, sveštenici – predstavnici ovdašnjih veroispovesti i celokupna inteligencija Velikog Bečkereka.

Slovo u slavu preminulog rabina održali su dr Baher, segedinski vicerabin, na nemačkom i dr Lihtenštajn iz Čurgoa (Šomoška županija) na mađarskom jeziku.

Kamerom i kičicom

Sinagoga u Velikom Bečkereku (Petrovgradu), sagrađena je 1896. godine prema planovima čuvenog peštanskog arhitekte Lipota Baumhorna, smatrana je za jednu od najlepših zgrada u gradu. Porušili su je Nemci 1941. godine.

napisala: Regina Milanov (arhivista-istraživač)

Izvor:  časopis „Zavičajac”, broj 23-24, septembar/decembar 2005.

(www.zrenjaninskizavicajac.com)

Društvo zavičajaca Zrenjanina je nevladina, nestranačka, dobrovoljna i neprofitna organizacija osnovana na neodređeno vreme radi ostvarivanja ciljeva u oblasti očuvanja kulture, istorije, tradicije i svih drugih vrednosti Zrenjanina i okoline.